Catalaans blufpoker en vrede in het Baskenland

Artur Mas, President van de Catalaanse regering, ontmoette onlangs Mariano Rajoy, premier van Spanje. Het was geleden van december 2013 dat de twee elkaar nog de hand gedrukt hadden.

Eind vorig jaar hakte de Catalaanse regering – bestaande uit de Convergència i Unió van Mas en de Esquerra Republicana de Catalunya – de knoop door over de timing van een onafhankelijkheidsreferendum. Dit kon in Madrid op weinig begrip rekenen.

Een Catalaans referendum zou namelijk de grondwet van Spanje schenden, een argument dat Rajoy blijft herhalen en ook door het Grondwettelijk Hof is bevestigd.

Een illegaal referendum

‘Catalonië is, net als Vlaanderen, een erg actieve regio die, zonder enige inspraak, veel rijkdom ziet wegvloeien naar de rest van het land.’

‘Hoewel de centrale regering hier blijft op hameren, komt er op 9 november wel degelijk een referendum in Catalonië’, zegt Daniele Conversi, hoogleraar aan de Universiteit van het Baskenland. Mas vertelde hetzelfde aan de pers na zijn ontmoeting met Rajoy en zei dat de Spaanse regering niet met een andere oplossing voor de dag was gekomen.

Sebastian Balfour, emeritus hoogleraar hedendaagse Spaanse studies aan de London School of Economics, is niet overtuigd. Balfour: ‘Het centrale bestuur heeft duidelijk gemaakt dat een referendum georganiseerd door de Catalaanse overheid illegaal zou zijn. Wanneer Mas zegt dat de Catalanen zeker gaan stemmen, kan dit ook in een officieus referendum dat vooral moet resulteren in politieke druk.’

In de herfst van 2012 begon Mas politiek te ijveren voor een onafhankelijk Catalonië, ingegeven door een gigantische protestmars in de Catalaanse hoofdstad Barcelona. Het negatieve antwoord van Rajoy op de vraag of Catalonië een financieel voordeliger pact kon opstellen met de centrale overheid speelde ook een grote rol.

Het grootste protest tegen de Spaanse overheid volgde vorig jaar op 11 september – de feestdag van Catalonië. Catalanen vormden een menselijke ketting van ongeveer vijfhonderd kilometer lang.

Ook dit jaar wordt op die dag, een week voor het onafhankelijkheidsreferendum in Schotland, een gigantische manifestatie verwacht. Balfour: ‘De acties op 11 september zullen leiden tot een gigantisch enthousiasme voor een mogelijk referendum.’

Mokerslag

‘De enige hoop om het land samen te houden, is Catalonië een gelijkaardige graad van fiscale autonomie toe te kennen als het Baskenland.’

Catalonië lijkt vooral gebrand op onafhankelijkheid om economische redenen. De regio is verantwoordelijk voor ongeveer een vijfde van de export van Spanje. De regio domineert door sectoren zoals toerisme en autoproductie.

‘Catalonië is, net als Vlaanderen, een erg actieve regio die, zonder enige inspraak, veel rijkdom ziet wegvloeien naar de rest van het land’, zegt Bart De Valck, voorzitter van de Vlaamse Volksbeweging, die goede contacten heeft in de regio. Ondervoorzitter Bernard Daelemans is het met hem eens: ‘Sociaal-economisch lijkt Catalonië erg op Vlaanderen. Ook daar heerst een sterk netwerk van KMO’s.’

Toch zijn de oorzaken volgens Balfour niet louter economisch: ‘De werkelijke oorzaak vind je bij de democratische transitie die een verzameling asymmetrische relaties deed ontstaan tussen de Spaanse regio’s onderling en tussen de regio’s en het centrale bestuur in Madrid.’

Onlangs kreeg het Catalaans onafhankelijkheidsstreven een stevige klap toen Jordi Pujol – de eerste verkozen president van Catalonië en de peetvader van het onafhankelijkheidsdenken – moest toegeven dat hij jarenlang belastingen had ontweken. Mas lijkt er echter in te slagen het schandaal te isoleren van zijn politieke strijd.

Balfour is er dan ook van overtuigd dat dit schandaal op lange termijn geen gevolgen zal hebben omdat de partij zich meteen distantieerde van Pujol. Al kreeg het onafhankelijkheidsdenken wel plots een mokerslag toegediend. ‘Een van de redenen waarom Catalonië afstand wil nemen van het centrale bestuur is net omdat corruptie er de norm is. Nu is dit verhaal wel moeilijker te verkopen.’

Xavier Vila Carrera, journalist en hoofd van het kantoor in Washington, DC van Catalunya Ràdio waarschuwt dat het belang van het schandaal niet mag onderschat worden. ‘Pujol is een cruciaal element om de politiek van de laatste decennia in Catalonië te doorgronden, dit schandaal kan tellen. De Spaanse regering zal het gebruiken om aan de wereld te tonen dat de Catalanen niet zo zuiver zijn als ze zelf vertellen.’

Dr. Oriol Costa Fernández, verbonden aan de Autonome Universiteit van Barcelona, denkt zelfs niet dat het schandaal hier eindigt. ‘Dit is het begin van een lang verhaal van corruptie binnen de partij van Pujol, die ook vandaag nog met Mas de touwtjes in handen heeft. Er zullen nog koppen rollen en niet alleen van mensen die nu niet meer politiek actief zijn.’

Kan Rajoy een Catalaans referendum nog voorkomen waarin hoogstwaarschijnlijk een meerderheid voor onafhankelijkheid zou kiezen? ‘De enige hoop om het land samen te houden, is Catalonië een gelijkaardige graad van fiscale autonomie toe te kennen als het Baskenland’, zegt Conversi.

Dit lijkt voor Mas ook een aanvaardbare uitkomst. Herhaaldelijk deed hij al voorstellen in die richting, maar hij vond in Madrid geen gehoor. Rajoy heeft nu wel beloofd de plannen te bestuderen. Volgens Balfour zou een meerderheid van de Catalanen een dergelijke uitkomst ook aanvaarden.

Rust in het Baskenland

‘Dit vredesscenario zorgt voor nieuwe kansen.’

Ten westen van Catalonië ligt het Baskenland, nog zo’n regio die droomt van meer onafhankelijkheid. ‘De Basken staan enorm ver in hun strijd, momenteel bepalen ze zelf hoeveel geld ze naar de centrale overheid versluizen’, zegt Bart De Valck.

De Autonome Gemeenschap van het Baskenland is een van de zeventien autonome regio’s die Spanje rijk is. Samen met de drie Franse Baskische provincies – Labourd, Neder-Navarra, en Soule – en de Spaanse Autonome Gemeenschap Navarra vormt de regio het historische Baskenland.

Na de dood van dictator Franco in 1975 werd in Spanje de democratie hersteld. De eerste stappen naar “devolutie” dateren uit die tijd. ‘Nu genieten de Basken van een ongeëvenaard niveau van zelfbestuur, met een controle over hun eigen middelen en uitgaven dankzij speciale fiscale overeenkomsten met Madrid’, zegt Daniele Conversi.

Het Baskenland kennen we vooral van de ETA (Euskadi Ta Askatasuna), de separatistische gewapende beweging die sinds de jaren zestig een reeks gewelddadige aanslagen pleegde. Ze is verantwoordelijk voor ongeveer achthonderd doden. De organisatie ontstond tijdens de dictatuur van generalísimo Francisco Franco en bleef actief toen het land zich omvormde tot een constitutionele monarchie.

Een kantelmoment kwam er toen de socialist José Zapatero in 2004 premier van Spanje werd, zijn land terugtrok uit de oorlog in Irak, economische hervormingen doorvoerde en in 2006 aan zijn parlement verklaarde vredesgesprekken met de ETA op te starten.

Sinds de jaren tachtig was Jesus Eguiguren, academicus, jurist en politicus, in feite al druk in de weer geheime onderhandelingen te voeren met de ETA. Eguiguren begreep de grieven van de Basken en liet meermaals optekenen dat ze ontstonden door een gebrek aan erkenning voor de slachtoffers die onder Franco geleden hebben.

In 2006 leek vrede binnen handbereik, maar op 30 december dat jaar ontplofte een autobom op de parking van de luchthaven Madrid Barajas.

De aanslag maakte twee doden en meer dan vijftig gewonden. Hij werd opgeëist door de ETA. Dit was de doodsteek voor de organisatie. De linkse partijen die de ideologie van de ETA deelden en veel voormalige leden distantieerden zich van het geweld.

Vervolgens zorgde de economische crisis voor een politieke verschuiving en namen de conservatieve krachten – met onder andere premier Rajoy en hun hardere aanpak van de ETA – het heft over. Zo is de beweging de laatste jaren enorm verzwakt door arrestaties die plaatsvonden in Spanje en Zuid-Frankrijk.

In oktober 2011 al kondigde de groep een einde van de gewapende activiteiten aan. Onlangs zijn de laatste stappen richting definitieve ontwapening gezet. Goed nieuws volgens Conversi: ‘Dit vredesscenario zorgt voor nieuwe kansen. Het verwerpen van geweld is nu wijdverspreid in het Baskenland, maar toch is het verlangen naar onafhankelijkheid niet afgenomen.’

Vijf decennia terreur

Hieronder een overzicht van de historisch meest relevante en meest tot de verbeelding sprekende aanvallen die het Euskadi Ta Askatasuna op zijn conto heeft.

Een stroeve vergelijking

‘Het is moeilijk om de situatie in het Baskenland en die in Catalonië te vergelijken’, zegt Conversi. ‘Terwijl het neoliberale beleid en de fiscale druk vanuit de hoofdstad geleid hebben tot een toename in het onafhankelijkheidsdenken in Catalonië, is het politieke denken in het Baskenland geconditioneerd door de erfenis van politiek geweld.’

Volgens Bart De Valck, die via het European Partnership for Independence nauwe banden onderhoudt met gelijkgestemden uit het Baskenland en Catalonië, is een vergelijking tussen de twee regio’s zelfs onmogelijk.

‘De twee regio’s kunnen elkaar niet luchten’, zegt De Valck. ‘Het is erg moeilijk om ze aan één tafel te krijgen, ook al zijn er individuen die toch bruggen slaan. In feite zijn de Catalanen jaloers op de verworvenheden van de Basken en zijn de Basken bang dat zij er financieel voor zullen moeten opdraaien als de Catalanen dezelfde rechten krijgen.’

Toch lijkt wat er in Catalonië zal gebeuren belangrijk voor het Baskenland. Aan Al Jazeera vertelde Txutxi Ariznaberetta, een van de leiders van de Baskische Onafhankelijksbeweging, het volgende: ‘We houden Catalonië in de gaten en willen van hen leren. Waarom we hier in het Baskenland nog niet klaar zijn voor een referendum? We proberen nog steeds het gewapend conflict achter ons te laten.’

Balfour zegt dat wat er de komende maanden in Catalonië gebeurt belangrijke gevolgen kan hebben voor het Baskenland. ‘Als Catalonië ook maar iets bereikt, zal dit in het Baskenland niet vergeten worden.’

Paola Nasarre (24), communicatieverantwoordelijke voor een Franse school in Barcelona, wijst erop dat meer regio’s in Spanje op zoek zijn naar een grotere autonomie.

Zelf is Nasarre afkomstig uit Aragon, een kleine regio ten zuiden van het Baskenland met het Aragonees als eigen niet-erkende taal. Nasarre: ‘Het Aragonees gaat jammer genoeg verloren door een gebrek aan bescherming. Enkel in de bergvalleien spreekt men het nog. De overheid moet zich bewust worden van de verschillende volkeren die in Spanje wonen. Ze verdienen respect, bescherming en gelijke rechten.’

Doos van Pandora

Hoewel het erg onwaarschijnlijk is dat het Baskische geweld opnieuw oplaait, zal een mogelijk onafhankelijk Catalonië inspirerend werken voor de Basken

Hoe de Spaanse regering zal reageren wanneer een referendum in Catalonië toch plaatsvindt, en mogelijks de onafhankelijkheid wordt uitgeroepen, is onzeker. Er staat tenslotte veel op het spel.

Hoewel het erg onwaarschijnlijk is dat het Baskische geweld opnieuw oplaait, zal een mogelijk onafhankelijk Catalonië inspirerend werken voor de Basken. Het is dan ook irrealistisch te denken dat Basken niet hunkerend zouden kijken naar een onafhankelijk Catalonië. Verder zijn er separatisten die hopen dat het onafhankelijkheidsstreven zich verder uitbreidt naar regio’s zoals de Balearen en Aragon.

Als Rajoy deze doos van Pandora gesloten wil houden, lijkt de enige uitkomst Catalonië in sneltempo meer fiscale autonomie toe te kennen. Volgens Balfour is dit iets wat Mas zou verwelkomen. ‘Een nieuw statuut voor Catalonië is in mijn ogen zijn echte doel.’

Het is onduidelijk of onafhankelijkheid Catalonië daadwerkelijk welvarender zou maken. Zo vertelde Indiaas econoom Pankaj Ghemawat in 2011 aan MO* dat als Catalonië zich van de andere Spaanse regio’s zou afscheiden, het bruto nationaal product met twaalf procent zou krimpen.

Xavier Vila Carrera wijst erop dat er verschillende studies zijn die aantonen dat een onafhankelijk Catalonië het wel degelijk stukken beter zou doen, bijvoorbeeld deze recente studie uitgevoerd door de studiedienst van Credit Suisse.

Maar zelfs als Catalonië erin zou slagen zich onafhankelijk te verklaren, blijven er heel wat onzekerheden over. Met die in het achterhoofd zal Mas een mooi voorstel uit Madrid zeker ernstig in overweging nemen.