Obama én Castro samen op de gastenlijst

Obama was amper vier dagen oud toen comandante Ernesto ‘Che’ Guevara publiekelijk het Amerikaanse beleid van vijandigheid ten opzichte van Cuba aanviel op een inter-Amerikaanse top en herhaalde dat de toenmalige premier Fidel Castro bereid was verschillen te overbruggen via een dialoog op gelijke voet.

Het is voor Obama de derde keer dat hij de Top van de America’s bijwoont, terwijl Cuba tot nu toe uitgesloten was.

Meer dan een halve eeuw later accepteert de Amerikaanse president de uitdaging om toenadering te zoeken tot het Caraïbische eiland, conflicten te overbruggen en wederzijdse spanningen te verminderen met als uiteindelijk doel normalisering van de bilaterale betrekkingen.

Guevara sprak de Inter-Amerikaanse Economische en Sociale Raad van de Organisatie van Amerikaanse Staten (OAS) toe op 8 augustus 1961.

Hij sprak namens de Cubaanse regering van Fidel Castro, zijn wapenbroeder in de guerrilla-opstand waarbij de Cubaanse dictator Fulgencio Batista werd afgezet op 1 januari 1959.

De top in de Uruguayaanse plaats Punta del Este was de laatste keer dat Cuba deelnam aan een inter-Amerikaans forum. Het land werd in januari 1962 uit de OAS gezet, een maatregel die pas in 2009 weer werd opgeheven. Tijdens de conferentie in Punta del Este richtten de VS officieel de Alliantie voor Vooruitgang op, die enkele maanden eerder gelanceerd was door president John Kennedy (1961-1963).

De Alliantie was bedoeld om de invloed van de Cubaanse Revolutie in de regio tegen te gaan, na een door de VS gesteunde mislukte invasie van Cuba in april 1961.

Achter de schermen van die conferentie hield Guevara een geheime ontmoeting met Richard Goodwin, de speciale gezant van Kennedy voor Latijns-Amerikaanse zaken. De Cubaanse media duidden die ontmoeting als het eerste contact op hoog niveau tussen de autoriteiten van beide landen sinds de bilaterale betrekkingen waren verbroken in januari 1961.

Vijf dagen later gaf het Witte Huis een verklaring uit waarin de ontmoeting werd beschreven als ‘gebruikelijke borrelpraat waarbij Goodwin zich heeft beperkt tot luisteren.’

Historische aankondiging

‘Je kunt zeggen dat de VS het initiatief kwijt zijn geraakt en dat er ruimte is om te manoeuvreren.’

Sindsdien zijn er diverse mislukte pogingen geweest om de banden aan te halen, totdat Fidel Castro’s opvolger Raúl Castro en Obama de wereld op 17 december 2014 verrasten met hun aankondiging de diplomatieke relaties te willen herstellen. Dat is de reden dat in de aanloop naar de top veel aandacht uitgaat naar beide staatshoofden.

Het is voor Obama de derde keer dat hij de Top van de America’s bijwoont, terwijl Cuba tot nu toe uitgesloten was.

De aanwezigheid van Cuba is het gevolg van een diplomatieke strategie die leidde tot unanieme steun van de landen in de regio voor toetreding van Cuba, en die ook de dooi in gang zette tussen de VS en Cuba.

De Cubaanse politieke wetenschapper en essayist Carlos Alzugaray beschouwt de groeiende autonomie van de regio als een factor in dat proces. ‘Je kunt zeggen dat de VS het initiatief kwijt zijn geraakt en dat er ruimte is om te manoeuvreren’, zegt hij.

Na de eerste Top van de Amerika’s in 1994 in Miami, bleek tijdens opeenvolgende bijeenkomsten dat Latijns-Amerika steeds minder bereid was de Amerikaanse dominantie te accepteren. Die weerstand bereikte een climax bij besprekingen over Vrijhandelsakkoord van de Amerika’s (FTAA), een belangrijk onderwerp tijdens eerdere edities van de top dat later steeds minder populair werd.

Tijdens de vierde top, in 2005 in het Argentijnse Mar del Plata, verwierpen het gastland en nadere Zuid-Amerikaanse landen het FTAA. Linkse en centrumlinkse leiders zoals Hugo Chávez van Venezuela (1993-2013) hadden de macht overgenomen in grote delen van Latijns-Amerika. Zij riepen de leiders op om van Mar del Plata ‘het graf’ van het FTAA te maken.

In december 2004 hadden Chávez en Castro een regionaal alternatief gelanceerd dat nu bekend is als de Bolivariaanse Alliantie het Volk van Ons Amerika (ALBA). Deze alliantie bestaat uit Venezuela, Cuba, Nicaragua, Bolivia, Ecuador, Dominica, Antigua en Barbuda, St. Lucia, Grenada en St. Kitts en Nevis.

Drie jaar later werd de Unie van Zuid-Amerikaanse Naties (Unasur) opgericht om regionale integratie en ontwikkeling te bevorderen. De lidstaten zijn Argentinië, Bolivia, Brazilië, Chili, Colombia, Ecuador, Guyana, Paraguay, Peru, Suriname, Uruguay en Venezuela.

Alle landen van de Amerika’s, behalve de VS en Canada, kwamen in 2011 bij elkaar om de Gemeenschap van Latijns-Amerikaanse en Caraïbische Staten (Celac) te vormen. Dit forum omarmde Cuba als volwaardig lid.

Venezuela

‘Geen enkel land heeft het recht om het gedrag van een ander land te beoordelen en nog minder om op eigen houtje sancties en straffen op te leggen.’

Terwijl Cuba zich koestert in deze nieuwe internationale context, wijst Alzugaray op interne veranderingen die in gang zijn gezet door de regering van Raúl Castro sinds 2008. Hij wil het socialistische ontwikkelingsmodel moderniseren. Daarnaast zijn er ‘in algemene zin veranderingen in de regio, door de groeiende aanwezigheid van vooral China, maar ook Rusland.’

Tijdens de top in Panama, formeel bedoeld om de Cubaanse uitsluiting uit het blok van 35 onafhankelijke landen op te heffen en stappen te zetten in de richting van normalisering van de relaties tussen Havana en Washington, kan de aandacht echter verschuiven naar een andere kwestie: de crisis tussen de VS en Venezuela.

Obama noemde op 9 maart de situatie in Venezuela, dat momenteel bestuurd wordt door de socialistische president Nicolás Maduro, ‘een bedreiging voor de nationale veiligheid van de Verenigde Staten.’ Ook stelde hij sancties in tegen diverse hoge regeringsfunctionarissen. Die maatregel werd afgekeurd door een meerderheid van de Latijns-Amerikaanse landen.

‘Geen enkel land heeft het recht om het gedrag van een ander land te beoordelen en nog minder om op eigen houtje sancties en straffen op te leggen’, zei Ernesto Samper, secretaris-generaal van Unasur in een reactie. In zijn opinie belemmert het Amerikaans unilateralisme de goede relaties van Washington met Latijns-Amerika.

‘In deze omstandigheden wordt het erg moeilijk voor de VS om een strategie in de regio te ontwikkelen die rekening houdt met de Latijns-Amerikaanse en Caraïbische belangen, en die een natuurlijke aanpassing aan veranderingen mogelijk maakt’, zegt Alzugaray. Volgens hem heeft Obama een ‘ernstige fout’ gemaakt in de aanloop naar de top die bedoeld was om een hereniging te vieren. ‘De regio zal als één man achter Cuba en Venezuela gaan staan’, voorspelt hij.