De machtigste Marokkaanse vrouw ter wereld is overleden

Ik heb de kans gehad Fatima Mernissi tweemaal te ontmoeten. Een eerste keer in Brussel toen ze haar boek Het verboden Dakterras kwam voorstellen. Aanvankelijk wilde ze geen interviews geven, want de promotie en de interviews hadden eerder plaats gevonden in Nederland. Maar ze wilde voor mij een uitzondering maken. Marokkaanse vrouwen onder elkaar.

De tweede keer ontmoette ik haar in Marokko, tijdens een Maghrebijns congres over de situatie van de vrouw waarbij de herlezing van religieuze literatuur door een feministische bril het hoofdthema was. Mernissi kwam er niet alleen voor vrouwenrechten en voor democratie op. Ze was ook niet mals in haar kritiek voor het Westen. Ze vond dat de aandacht die westerse media aan vrouwelijke Arabische auteurs gaven onrechtvaardig was ten opzichte van de man. Ze wees tijdens haar ontmoetingen met de pers vaak op het feit dat ze heel wat mannelijke collega’s heeft die fantastisch werk leveren en die ook media-aandacht verdienen.  (Samira Bendadi)

Wereldwijd gelezen

In haar eerste boek Achter de sluier (1975), analyseerde Mernissi de tradities waarin de onderdrukking van de vrouw in de islamitische wereld verankerd zijn. Ze is ook één van de eerste feministen die naar het islamitische erfgoed greep om de gelijkberechtiging van man en vrouw te bepleiten. Mernissi, die snel internationale bekendheid verwierf, stootte aanvankelijk in haar land Marokko op veel kritiek. Ondertussen worden haar boeken aan de universiteiten bestudeerd.

In 2004 kreeg ze in Nederland de Erasmusprijs, samen met de Iraanse politieke filosoof Abdulkarim Soroush en de Syrische filosoof Sadik Al-Azm. Naar aanleiding van die prijs verscheen het gelegenheidsboek Religie en Moderniteit, waarin Mernissi twee bijdragen leverde: De cowboy of Sindbad? Wie zal de winnaar zijn in de globalisering? en De satelliet, de prins en Sheherazade: de opkomst van vrouwen als communiceerders in de digitale islam.

Een aantal boeken van Mernissi zijn naar het Nederlands vertaald, zoals Islam en democratie,  De Politieke Harem: vrouwen en de profeet (1991). Sultanes: de macht van vrouwen in de wereld van de islam (1992), Het verboden dakterras: verhalen uit mijn jeugd in de harem (1994), De Europese harem (2000) en Sheherazades weblog. De internetrevolutie in het traditionele Marokko (2004).

De werkelijkheid lezen

In De Europese Harem rafelt Fatima Mernissi de archetypische beelden van de Franse Oriëntalisten uit elkaar in een poging greep te krijgen op de kracht van het beeld zelf. Onze zoektocht naar de andere, zegt ze, begint bij een oerbeeld, een ideaalbeeld of een bevroren en begraven beeld. De kracht van Mernissi’s boek zit in haar uitgangspunt: een beeld is een ui die je rok na rok kunt pellen, op zoek naar laag na laag van betekenis. Je hoeft niet uit te komen bij een soort verborgen waarheid, de zoektocht naar de verschillende waarheden onthult voldoende om meer te begrijpen van de betekenis die het beeld kan hebben.

Sheherazades weblog was Mernissi’s grote ode aan de zegeningen van het internet, satellietschotels en de digitale tijd voor de Maghreb.  In het uittreksel dat MO* publiceerde, citeert ze onder andere de kunstenaar Bannour: ‘Als beginnend taskili (beeldend kunstenaar), die in een verre uithoek woont, heb ik ontzettend veel aan de satellietschotel te danken, omdat die de enorme afstand tot het artistieke en culturele gebeuren wegnam. Voor de komst van de satelliettelevisie had ik geen toegang tot kunstgaleries of andere culturele instellingen. Dankzij de televisie ging er een nieuwe wereld van kunst en cultuur voor me open. Ik kon dankzij de schotel niet alleen tentoonstellingen van figuratieve kunst bezichtigen, maar ik kwam ook in aanraking met kunstenaars en scheppers zowel op het terrein van de schilderkunst als de literatuur, de poëzie, het theater of de muziek. Het is deze toegang geweest die me het vertrouwen heeft gegeven op de ingeslagen creatieve weg verder te gaan.’

Haar jongste werk in Marokko was Les Jeunes et la Violence. Mernissi verzamelde een team van negen Marokkaanse deskundigen die de schrijfster zelf “de wevers van waardigheid” noemt: jeugdwerkers, psychiaters, journalisten, socialemedia-experts en een voormalige politieke gevangene. Samen binden ze in dit nieuwe boek dat de strijd aan tegen visueel analfabetisme, dat het jongerengeweld fout leest. Uit de inleiding van dat boek:

‘(Tijdens de Arabische opstanden) schreeuwden jonge revolutionairen om karâma of waardigheid. Daarmee hekelden ze de ostentatieve rijkdom die de staatsleiders tentoonspreidden, evenals de eindeloze stroom van reclame voor luxe-objecten die de doorsnee burger zich niet kan veroorloven. Hierop reageerden reclameagentschappen, meestal gedomineerd door westerse lobby’s, met verschillende fora en conferenties waar Arabische experts het woord nemen over “Adverteren in tijden van Revoluties”, zoals het tijdschrift Middle East het samenvatte.’

Najet Boulafdal schreef naar aanleiding van het boek het artikel Ik, mijn Nikes en de uitzichtloze toekomst.