'Het is Game Over met de vrije meningsuiting in Turkije'

Het is allang geen nieuws meer, de incidenten aangaande vrije meningsuiting in Turkije blijven zich aan de lopende band opstapelen. Deze week was het weer zover. Maandag 20 juni verscheen in de Turkse krant Hürriyet dat de Duitse professor Christoph Neumann, na meer dan veertien jaar, de samenwerking stopt met de Istanboelse Bilgi Universiteit. Neumann aanvaardt niet dat Bilgi Universiteit — nochtans gekend als een liberale universiteit — de Turkse professor Zeynep Sayin Balikcioglu ontsloeg omwille van haar kritische uitspraken over de Turkse president.

Politieke vervolging

De bal ging aan het rollen toen Zeynep Sayin voor en na de les, niet tijdens de les zelf, zich kritisch zou hebben uitgelaten over de president. Ze zou ook gezegd hebben dat ze niet trots was om Turk te zijn en adviseerde de studenten om ook de bijbel te lezen. Haar uitspraken werden getapet en op het internet gesmeten, met een massale rel op sociale media tot gevolg.

‘Het naakte ontslag, los van enige discussie, op basis van een mediastorm, kon ik niet anders opvatten dan als een politieke vervolging.’

‘Daarna ging het verder in de Turkse media’, vertelt Neumann vanuit München. ‘Alles is, vrees ik, uit de context getrokken.’ Het kostte Sayin de verdere samenwerking met Bilgi dat haar ontslag prominent op zijn website aankondigde, met de mededeling dat er geen enkele relatie meer was tussen de universiteit en de professor.

‘Dat gebeurde op een heel onvriendelijke manier’, vervolgt Neumann. ‘Ik heb aan de universiteitsrector geschreven dat ik het naakte ontslag, los van enige discussie, op basis van een mediastorm, niet anders kan opvatten dan als een politieke vervolging.’

‘Ze heeft kritiek gegeven op de president, op media die dicht bij de president staan. Ze heeft veel ophef veroorzaakt. Dat een universiteit op deze manier echter toegeeft aan mogelijke regeringsdruk, vind ik een heel goedkope manier om de situatie af te handelen. De reactie van de universiteit gaat in tegen de academische vrijheid. Punt. En dat heb ik als reden gegeven voor mijn beslissing om de samenwerking – ik geef er jaarlijks een paar weken les – met Bilgi stop te zetten.’

Een liberale universiteit als Bilgi?

Nochtans staat de nog relatief jonge Bilgi Universiteit bekend als een eerder liberale onderwijsinstelling in Turkije, een plek die linkse en vooraanstaande intellectuelen aantrok. ‘Klopt’, zegt Neumann die sinds 2002 samenwerkte met Bilgi.

‘Bilgi was tot voor kort nog steeds een van de meer liberale universiteiten in Turkije.’ Toen Turkse universitaire instituten academici ontsloegen na het ondertekenen van een petitie die pleitte voor een Koerdische opening, onthield Bilgi zich daarvan.

‘Ook academici, verbonden aan Bilgi Universiteit, hadden getekend. Bilgi vervolgde niemand maar de universiteit vroeg de eigen rechtsfaculteit wel om de legale context te onderzoeken en volgde dat advies. Daarmee nam de universiteit niet het meest moedige standpunt in. Het ware moediger geweest om ook de reactie van de regering in vraag te stellen. Maar ik kon dat nog aanvaarden, anders dan bij het ontslag van Sayin.’

Geen enkele onderwijsinstelling ontsnapt, volgens Neumann, aan politieke contexten. ‘Laten we ons daar geen illusies over maken. Maar een universiteit moet wel duidelijk communiceren wat de rode lijnen zijn, tot waar ze politieke compromissen wil sluiten zonder de academische vrijheid in het gedrang te brengen.’

Met wat hij deed, zegt Neumann, opende hij geen politieke perspectieven om Bilgi terug in de juiste onafhankelijke lijn te krijgen of zo. ‘Ik wilde absoluut een teken geven voor wat ik persoonlijk aanvaardbaar of niet vind.’

De macht van willekeur

Op de dag dat Hürriyet berichtte over Neumanns ontslag, werden twee journalisten en één mensenrechtenactivist gearresteerd op verdenking van het verspreiden van terrorismepropaganda. De drie namen deel aan een solidariteitscampagne ten aanzien van Özgür Gündem, een pro-Koerdische uitgave die gelinkt wordt aan de PKK. Alhoewel in de eerste plaats op vele plekken vertaald als een aanval op de vrije meningsuiting, lijkt dit rechtstreeks verbonden aan het Turks-Koerdische conflict. En dat is een andere grootorde, toch?

‘Of je al dan niet vervolgd wordt omwille van iets wat je zei of deed, hangt vandaag compleet af van willekeur.’

Christoph Neumann vindt van niet. Zowel kritiek op Erdogan als een al te pro-Koerdisch discours hangen af van het klimaat van willekeur dat momenteel de vrije meningsuiting in Turkije beheerst.

Hij legt uit: ‘Of je al dan niet vervolgd wordt omwille van iets wat je zei of deed, hangt vandaag compleet af van willekeur. Algemeen kan je stellen dat de vrije meningsuiting in Turkije aan banden ligt. Anderzijds zijn er tijden, plaatsen en situaties van uitzondering: tijdens de ramadan is het rustiger, of op sommige plekken in Turkije is het discours meer open dan in een West-Europese parlementaire democratie.’

‘Maar, en dat is het verraderlijke, toch lopen mensen op die plekken en tijdstippen gevaar om gearresteerd te worden. Voor hetzelfde geld worden ze ook weer vrijgelaten. Deze willekeur is natuurlijk vergif voor elke vorm van georganiseerde politieke activiteit. Het is vergif voor elk debat, voor het uitwisselen van ideeën.’

Braindrain

Neumann steekt het niet meer onder stoelen of banken: ‘Turkije is heel erg op weg om een autoritair regime te worden en is wellicht al op een bepaald punt daarin beland. Ook al aarzel ik om Turkije een dictatuur te noemen, ik twijfel niet meer om Erdogan een dictator te noemen.’

‘Mensen spreken me aan over plannen om het land te verlaten.’

‘De Turkse president heeft zichzelf in een positie geplaatst waarin niemand nog politieke tegenactie kan ondernemen. Mensen zijn bang.’

Neumann twijfelt niet dat dit tot braindrain leidt. ‘Cijfers heb ik niet, maar ik krijg veel meer dan vroeger vragen van mensen die op zoek zijn naar jobs in Europa. Zoveel mensen spreken me aan over plannen om het land te verlaten.’

‘Ik zie ook dat mensen zich terugtrekken uit openbare dialogen, debatplaatsen. Mensen verhuizen naar andere plekken waarvan ze aannemen dat die meer open, vrijer zijn, van Istanboel bijvoorbeeld naar Izmir. Sinds de AKP-overwinning bij de nationale verkiezingen in november 2015 is het Game over. Niemand heeft nog een idee wat er nu moet gebeuren, wat te doen.

Provocaties over Gezi

Begin juni ging een kleine maar breed gedragen protestgolf door de Turkse hogescholen in het hele land. Studenten van 370 scholen, aldus al-Monitor, eisten hun recht op modern onderwijs op. Meteen werd een lijn getrokken naar de Gezi-protesten van 2013. Vreemd genoeg communiceerde de Turkse president juist vorig weekend dat hij de plannen opnieuw opdiept om het Gezipark toch te bebouwen.

Erdogan verwees naar het plan om replica’s van Ottomaanse militaire barakken en een opera neer te poten op de groene plek. De ontwikkelingsplannen op een van de weinige groene eilanden in de volgebouwde stad, waren exact waarmee de Geziprotesten begonnen, waarbij acht doden en duizenden gewonden vielen. Erdogans plannen kunnen dus nauwelijks gezien worden als een dialoog om de sociale onrust te sussen.

‘Deze provocatie is niet anders dan simpele politiek waarmee hij zegt dat hij de macht heeft.’

Een tweede Gezi zit er niet in, zeggen waarnemers. Daarvoor zijn het angstklimaat en de polarisering in de samenleving te groot, klinkt het. ‘Het resultaat laat zich wel voorspellen’, zegt Neumann: ‘een deprimerende atmosfeer en nieuwe uitbarstingen van geweld door kleine groepen.’

‘Deze provocatie is niet anders dan simpele politiek waarmee hij zegt dat hij de macht heeft’, zegt Neumann. ‘Tijdens de Gezi-protesten in 2013 kondigde hij nog aan dat hij een publieke stemming zou organiseren over de bestemming van het park. Ook al bestond daarvoor in de Turkse grondwet geen legaal systeem, het zou wel de oplossing geweest zijn.’