Servische betogers willen geen ‘verzopen’ Belgrado

‘оставка! Ontslag! Ontslag!’ In de straten van Belgrado klinkt een duidelijke strijdkreet. ‘Want van wie is de stad?’ ‘Van ons!’ En dus niet van Waterfront, het vastgoedproject van de Servische regering en een aannemer uit Abu Dhabi.

Die eis is ontstaan nadat niemand zijn verantwoordelijkheid nam voor de vernielingen tijdens de nacht van 24 op 25 april, meteen na de parlementsverkiezingen. Een tiental mannen in balaklava’s vernietigden met bulldozers een aantal bedrijfjes en restaurants in de artistieke buurt Savamala. De eigenaars werden niet gecompenseerd. Het Netwerk voor Onderzoek naar Criminaliteit en Corruptie (KRIK), een Servische ngo voor onderzoeksjournalistiek, onthulde de beelden van een beveiligingscamera nabij de sloping.

Getuigen van het incident werden op hardhandige wijze aangepakt.

In het verslag van ombudsman Sasa Jankovic staat bovendien te lezen dat getuigen van het incident op hardhandige wijze werden aangepakt. Eén persoon filmde het hele gebeuren met een camera, maar dat toestel – en uiteindelijk alle communicatiemiddelen en andere bezittingen – werd in beslag genomen.

Verschillende burgers die meteen na het incident naar de politie stapten, werden de deur gewezen. ‘De politie wist het nochtans, of diende het te weten’, zo luidt het verslag van Jankovic. ‘Agenten hebben hun plicht niet vervuld. Dat is niet de schuld van individueel falen, maar was duidelijk georganiseerd. (…) Ook het Ministerie van Binnenlandse Zaken heeft niet de noodzakelijke maatregelen getroffen om het incident uit te klaren.’

Als het vastgoedproject niet wordt afgevoerd, eisen de activisten van Ne Davimo Beograd – ‘Laat Belgrado niet verzuipen’ het aftreden van de politiecommissaris, maar ook van burgemeester Siniša Mali en andere vermeende betrokkenen bij het bizar incident.

Van creatieve kern naar sloppenwijk

‘Ne Davimo Beograd is opgericht als reactie tegen het Waterfront project, toen de plannen in 2014 en 2015 met mondjesmaat bekendgemaakt werden’, zegt activiste Milica Lekovic. Samen met een dertigtal andere geëngageerde burgers, waaronder architecten en artiesten, toont ze zich niet akkoord met het miljoenencontract dat de Servische regering in april 2015 afgesloten heeft met Eagle Hills, een aannemer uit Abu Dhabi.

De regering kwam in contact met de aannemer in 2014, maar heeft pas gecommuniceerd over de inhoud van het contract op 20 september 2015. ‘Allesbehalve transparant’, bekritiseert Lekovic die laattijdige aankondiging. ‘Tegen dan waren immers al heel wat mensen uit de Savamala-wijk uit hun huizen gezet.’

Savamala staat bekend als een artistieke buurt met een bruisend nachtleven in het centrum van de stad, aan de rivierbedding. De leden van Ne Davimo Beograd zien het niet graag gebeuren mocht dat deel van de stad “verzuipen”.

‘Maar creatieve ruimtes zijn veelal flexibel, elastisch, en kunnen zich dus verplaatsen naar een ander deel van de stad. Architecturaal zal het bovendien weinig esthetisch zijn, maar ook dat behoort tot het minste van onze zorgen’, zegt Lekovic, zelf architecte. ‘Veel erger zijn de sociale en economische gevolgen.’

‘De plannen van Waterfront beslaan een oppervlakte van 1,8 vierkante kilometer en omvatten dus meer dan enkel de artistieke wijk. Er wonen zeer veel mensen, die door de overheid onteigend werden. Zij wonen nu in armtierige flats die veel weg hebben van een sloppenwijk en ze krijgen niet eens een vast huurcontract. Dat is een sociaal drama’, aldus Lekovic.

Van sloppenwijk naar gated community

Dat sociaal drama zal volgens Lekovic helemaal duidelijk worden eens de werken afgelopen zouden zijn. ‘Het Waterfront project zou de stad volledig in twee verdelen’, meent de Servische architecte, die zich in Madrid bijschoolt in Urban Studies.

De oppervlakte zou volgebouwd worden met winkelcentra, kantoorruimtes en appartementsblokken, met als kers op de taart een toren van 200 meter hoog, net zoals de hoogbouw in Dubai. ‘Dat stadsdeel zou transformeren naar een symbool voor valse neoliberale vooruitgang’, aldus Lekovic. ‘Maar de gebrekkige esthetiek – hoe het er uit zal zien, hoe groot het allemaal zal zijn – is niks in vergelijking met de sociale verdeling die zo’n verandering dreigt te veroorzaken. Savamala zou omgevormd worden naar een gated community.’

‘Zulk megalomaan project zou de stad opdelen in wijken voor de rijken en wijken voor de armen. Dat kan niet anders, want al het overheidsgeld vloeit naar het project. Wat is er rechtvaardig aan een eiland in het midden van de stad?’

‘De staatskas zal enkel maar meer geplunderd geraken, alleen al voor de voorbereidingen van een project dat er misschien zelfs niet eens komt.’

De bedragen die in het Waterfront project worden geïnvesteerd, zijn volgens Lekovic hallucinant. ‘Op papier is de deal 2,7 miljard euro waard. Maar om hoeveel miljard het werkelijk gaat, is niet te overzien. Daar communiceert de overheid evenmin transparant over. Nu al kost het minstens 1 miljard om het terrein in gereedheid te brengen, en dat terwijl de staatsschuld ruim 24 miljard euro bedraagt. De staatskas zal enkel maar meer geplunderd geraken, alleen al voor de voorbereidingen van een project dat er, als puntje bij paaltje komt, misschien zelfs niet eens komt, aangezien er na verloop van tijd geen geld meer zal zijn om nog te investeren.’

Ook op dat punt zou het nog gigantische kosten opleveren. ‘De regering heeft een internationaal contract afgesloten, met een termijn van 30 jaar. Zo’n contract kan niet aangepast of nietig verklaard worden zonder financiële gevolgen.’

Sasa Dragojlon, een Servisch journalist voor het Balkan Investigative Reporting Network (BIRN), meent dat financiële sancties misschien wel het motief kunnen geweest zijn voor de sloping. ‘Een dag later, op 25 april, is bovendien een vluchtelingencentrum met de grond gelijk gemaakt – deze keer wel bij klaarlichte dag. De wijken moeten namelijk ten laatste tegen eind juli volledig ontruimd zijn, wil de overheid boetes van de Verenigde Arabische Emiraten vermijden. De stad zat in een juridische strijd met de de eigenaars van de gesloopte bedrijven. Dat zou die termijn gedwarsboomd hebben. Maar de regering blijft zijn betrokkenheid ontkennen.’

Een andere termijn die de regering volgens Dragojlo zorgen moet baren, is die van de eerste evaluatie. ‘Die staat gepland binnen 20 jaar. Als de helft van het project dan nog niet afgerond is, gaat de deal niet meer door en zullen alle opgetrokken constructies in handen van Eagle Mills vallen’, aldus de journalist. ‘En dat terwijl velen zich afvragen of dit bouwproject wel nodig is. Waterfront wordt nu al smalend een “oligarchisch ghetto” genoemd, aangezien enkel de rijken zich de luxeproducten uit het winkelcentrum zullen kunnen veroorloven.’

‘De economische schade voor de staatskas en de maatschappij in zijn geheel is hoe dan ook enorm’, zegt Lekovic. ‘De realiteit is somber, maar de regering stelt het project rooskleurig voor. De Eerste Minister noemt de buurt nu al “het mooiste deel van de toekomstige stad, in vergelijking met die vuile sloppenwijken”. De overheid doet net alsof het project er al staat.’

Dat illustreert Lekovic met een anekdote. ‘Mocht je een tijdje geleden “Belgrado” intikken op Google Afbeeldingen was de eerste of tweede foto die je zag een afbeelding van het bouwproject. Wij hebben een heleboel burgers gemobiliseerd om met z’n allen de foto te rapporteren aan Google, omdat dit niet Belgrado is. Omdat dit Belgrado niet mag worden.’

Van wie is de stad?

Om dat te voorkomen, is Ne Davimo Beograd al sinds 2014 aan het protesteren. ‘Ons doel is vooral om te informeren en om andere burgers te motiveren klacht in te dienen. We verzamelden al tweeduizend klachten, maar er werd geen rekening mee gehouden. Dus komen we op straat.’

Die straatprotesten kwamen in een stroomversnelling na het incident na de verkiezingen. ‘De regering ontkende dat er een publieke instantie betrokken was bij de sloping, maar toen het rapport van de ombudsman duidelijk maakte dat dit wél het geval was, organiseerden we een betoging’, zegt Lekovic.

Twee dagen later, op 11 mei, trokken een kleine 5000 Serviërs door de straten van Belgrado. De naam die het protest gekregen had, was duidelijk: ‘De maskers zijn gevallen.’ Als binnen twee weken niemand afgetreden zou zijn, zouden ze opnieuw de straat op gaan.

Twee weken later, op 25 mei, vond het tweede protest plaats. De hamvraag die Ne Davimo Beograd zich deze keer stelde: ‘Van wie is de stad?’

De stad bleek alleszins niet van Slobodan Tanaskovic, een al wat oudere conciërge die getuige was van de slopingen eind april. Hij was aan het werk tijdens de verkiezingsnacht en net als de andere getuigen zou ook hij vastgebonden en beroofd zijn. Tanaskovic leed sinds jaar en dag aan hartproblemen. De stress van die gevangenneming zou zijn hart fataal worden: meteen na de feiten werd hij gehospitaliseerd en overleed hij aan hartfalen op 24 mei, exact een maand nadien.

‘Er wordt aangenomen dat het harde optreden van de gemaskerde mannen tijdens het incident indirect zijn dood veroorzaakt heeft.’

‘Uiteraard denken we niet dat hij vermoord is, laten we daar op zijn minst nog vanuitgaan’, aldus Lekovic. ‘Maar er wordt wel aangenomen dat het harde optreden van de gemaskerde mannen tijdens het incident indirect zijn dood veroorzaakt heeft.’

Dat het volgende protest op 25 mei doorging, was toevallig, maar de dood van Tanaskovic heeft nog veel meer Serviërs op de been gebracht: tussen de 10.000 en 15.000 betogers riepen hun ongenoegen uit. ‘Ontslag!’, klonk het nog steeds.

De hoop dat er op korte termijn ontslagen vallen, is al geminderd. ‘Zelf ben ik daar nogal sceptisch over’, aldus Lekovic. Daarom had de groepering de dag zelf meteen afgesproken wanneer het volgend protest valt: op 11 juni. ‘We verwachten minstens evenveel betogers’, klinkt het deze keer onder de noemer ‘Onze stad!’. Het werden er uiteindelijk meer dan 20.000.

Bottom-up verzet

Ondanks de significante opkomst op beide voorgaande protesten, werd er – zeker bij het eerste protest – in de Servische pers amper over bericht. ‘Weinig verbazingwekkend, aangezien de persvrijheid in Servië een enorme duik genomen heeft’, zegt Dragojlo.

‘De persvrijheid was al niet opperbest, maar het is pas nadat de intussen herverkozen eerste minister aan de macht kwam, dat het écht bergaf ging.’

‘De persvrijheid was al niet opperbest, maar het is pas nadat de intussen herverkozen Eerste Minister Aleksandar Vučić en zijn Servische Progressieve Partij aan de macht kwam, dat het écht bergaf ging’, verklaart de journalist. ‘De twee grootste televisiestations heeft hij volledig in zijn macht. Als er protest is in Belgrado, zoals nu, wordt daar maar karig over bericht – kijkers krijgen nooit een volledig beeld van wat er werkelijk aan de hand is, en wat dat kan betekenen voor het land.’

‘De media is de pijler waarop het beleid van de Eerste Minister steunt. Hij controleert bijna alles’, zegt Lekovic. ‘Maar na het tweede protest kwam onze beweging wel meer in het nieuws, terwijl we voordien onzichtbaar waren. Dat de media minder bevooroordeeld zijn, helpt onze beweging enorm vooruit: nu kunnen we journalisten en ook gewone mensen steeds meer informeren.’

‘Bovendien werken we ook steeds meer samen met andere grassroots bewegingen, die zich aansluiten bij de protesten van Ne Davimo Beograd’, zegt de activiste. ‘Ik krijg het gevoel dat steeds meer mensen realiseren dat politiek ook anders kan: op een participatieve manier, niet op basis van controle over de media – een pijler die langzaam maar zeker aan het afbrokkelen is. Niet van bovenaf maar van onderuit. Na jaren van politieke teleurstelling, in àlle politieke partijen, kunnen onze protesten misschien het verschil maken op lange termijn. Dat hoop ik echt.’

Op woensdag 8 juni gaf premier Vučić toe dat ‘hoge instanties in het stadsbestuur van Belgrado direct betrokken waren bij de sloping (…) maar ik zal geen namen noemen’. Een zwaktebod volgens Ne Davimo Beograd. Na de betoging van afgelopen zaterdag beet de Servische Progressieve Partij van Vučić fel van zich af. ‘Proficiat aan de oppositieleden om nogmaals een circus te organiseren’, klonk het. Zoals vaak worden burgerbewegingen, die protesteren tegen de regering, gelinkt aan de politieke oppositie. 

Yanis Varoufakis en Srećko Horvat spraken met de Europese beweging Diem25 dan weer hun steun uit voor de protesten: ‘Jullie blijvende inzet kan belangrijk blijken, niet enkel als democratisch verzet tegen privatiseringen in Servië, maar ook voor de strijd tegen gelijkaardige projecten in de regio en in Europa in het algemeen.’

Op een vergadering later deze week wordt de datum van het volgende protest bepaald.