Vier zaken die je moet weten over de nationalistische opmars in Polen

Weinig mensen weten dat Polen ooit de grootste, meest diverse, tolerante, kosmopolitische en vooruitstrevende democratische rechtsstaat van Europa was. In 1797 werd dat Polen van de kaart geveegd, om pas in 1989 zijn onafhankelijkheid te herwinnen. Maar de demonen van het verleden zijn niet overwonnen. 

Vandaag wordt de EU er steeds meer als de volgende bezetting ervaren. Het verzet zwaait met katholieke, nationalistische en traditionalistische vlaggen. Met een oppervlakte van tienmaal België, 38 miljoen inwoners én de huidige president van de EU is Polen één van de belangrijkste lidstaten. Zijn Polen onze tegenpolen of medestanders? Kan de Poolse solidariteit haar eigen tegenpolen nog overstijgen? Het resultaat is te lezen in het dossier “Polen en tegenpolen”.

1. Gewone families, geen extremisten, stemmen op de nationalistische partij PiS. Eén van de belangrijkste redenen was het sociale programma van de partij

Uit ons onderzoek bij de achterban van de nationalisten in zuidoost-Polen, waar zij tot 60% van de stemmen haalden, blijkt dat het vaak onzekere arbeidsomstandigheden zijn die gewone mensen overhalen om op de nationalisten te stemmen. Families die kampen met onzekerheid over de negatieve gevolgen van het neoliberale model van mondialisering stemmen op PiS omdat die partij het opneemt voor arbeiders en de gewone, hardwerkende Pool. 

2. Een deel van Solidarnosc, de beroemde vakbond die het communisme in Polen ten val bracht, schaart zich vandaag achter de nationalisten van PiS 

Een steeds groter deel van de arbeidersbeweging in Polen schaart zich achter de illiberale nationalisten, niet achter christendemocraten of sociaaldemocraten. Dit kan ook gebeuren – of is al aan het gebeuren – met de achterban van christendemocraten en socialisten in West-Europa. Illiberale rechtse en extreemrechtse partijen verkondigen steeds meer de stem van de achterblijvers van Europa en kunnen sterk groeien bij de volgende Europese en nationale verkiezingen. Deze sluipende ontwikkeling op lange termijn zet de Europese democratie van onderuit onder druk.

3. De wortels van de illiberale bocht in Polen zitten veel dieper dan in de rest van Europa

De Visegrádgroep – een coalitie tussen Polen, Hongarije, Tsjechië en Slowakije – wordt bestuurd door vier populistische regeringen en vormt een krachtig oppositieblok tegen het Europa van Duitsland en Frankrijk. Maar het is Polen dat op weg is om de eerste EU-lidstaat te worden die een sanctie krijgt voor de afbouw van de rechtsstaat.

Dit gaat over de echte doorbraak van de radicale vleugel binnen Solidarnosc die in 1989 tegen een deal met de communisten was, en die alle achterblijvers en anti-establishment sentimenten achter zich verenigde. PiS las de verkiezingsuitslag van 2015 als een democratisch mandaat om de opstand van 1989 te vervolmaken. Het is een machtsgreep op de Poolse staat.

2016 is het jaar van PiS en dat zullen ze niet uit handen geven. Dat de Europese Commissie en de Poolse oppositie hen proberen te stoppen in deze missie (op 7 mei betoogde een kwart miljoen Polen tegen de regering, de grootste demonstratie sinds 1989) maakt hen net méér vastberaden, want het bewijst hun bestaansreden.

PiS is een product van een gevaarlijke cocktail van persoonlijke wraakgevoelens, politiek revanchisme, diepgeworteld samenzweringsdenken, en gewone mensen die zich buitengesloten voelen in een Polen en een Europa waarin ze zich niet herkennen. MO* schetst de voorgeschiedenis, politieke realiteit en psychologie achter de opkomst van PiS en hun invloedrijke voorzitter Jarosław Kaczyński.

4. In Poolse steden groeit een verrassende subcultuur: de revival van de Poolse volksmuziek als verzetsideaal tegen communisme, kapitalisme én nationalisme 

Het 21ste eeuwse Poolse nationalisme komt na een traumatische eeuw van wereldoorlogen, fascisme en communisme. Na 26 jaar stabiliteit sinds de val van het communisme beweert PiS eindelijk échte onafhankelijkheid en een leidersrol na te streven. Maar hun conservatieve nationalisme, samenzweringsdenken en euroscepticisme zijn eerder een uiting van het trauma dat nog niet overstegen is, dan een terugkeer naar het progressieve Polen van voor de 18e eeuw, toen het land van de kaart werd geveegd.

De kracht van progressieve nostalgie is wel aanwezig in Polen. Hoogopgeleide city kids streven naar verzoening tussen “tegenpolen” die door de geschiedenis uit elkaar werden gespeeld: stad en platteland, Polen en Oekraïne, West en Oost, Polen en Rusland. Ze trekken door rurale grenslanden op zoek naar oude, multiculturele tradities. Ze spreken vloeiend Russisch, maar ook Engels en Frans.

Zij zijn de derde weg tussen de twee extremen in Polen: het conservatieve nationalisme en de blinde progressie van verwestering en mondialisering. In tijden van conflict, polarisatie en euroscepsis tonen Poolse twintigers wat Europa is. Zij zijn de ware erfgenamen van het ooit multiculturele en kosmopolitische Polen, misschien wel de laatste Europeanen.