‘De grootste bedreiging in Europa is dat we de strijd tegen terreur betalen met democratische waarden en mensenrechten’

‘Ingrijpende nieuwe wetten drijven Europa naar een gevaarlijke situatie waarbij nationale veiligheid fundamentele rechten en vrijheden in de verdrukking duwt’, waarschuwt Amnesty International in een nieuw rapport dat deze week werd gepresenteerd. Het rapport Gevaarlijk en buitensporig: De almaar uitdijende Europese veiligheidsstaat behandelt veertien lidstaten waaronder België.

De nieuwe wetten verwijzen naar de antiterreurwetten die de Europese lidstaten hebben aangenomen in de voorbije twee jaar naar aanleiding van de VN Veiligheidsraad resolutie S/RES/2178 en de terroristische aanslagen in de Europese lidstaten.

Amnesty International is geen voorstander om mensenlevens te redden door rechten te ontnemen’

‘Na de resolutie van de Veiligheidsraad van de Verenigde Naties eind 2014 met betrekking tot buitenlandse terroristische strijders, zagen we een eerste golf van nieuwe wetgeving. Na Charlie Hebdo, een tweede golf. Na Bataclan nog een. We aanschouwden de ene golf na de andere’, stelt Julia Hall, terreurexpert Amnesty International en auteur van het rapport.

Het rapport erkent ‘de acute noodzaak om mensen tegen dit wreed geweld te beschermen, maar niet ten koste van alles.’

‘We zijn niet tegen proportionele antiterrorismemaatregelen. We moedigen ze zelfs aan, maar Amnesty International is geen voorstander om mensenlevens te redden door rechten te ontnemen’, zegt Julia Hall.

Zwakke parlementen versus sterke regeringen

Volgens het rapport doorlopen veel van deze wetten versneld afgehandelde wetgevende initiatieven, waardoor het aan tijd ontbreekt om alle gevolgen te overzien. Parlementen, experts en andere spelers uit het maatschappelijk middenveld krijgen hierbij een marginale rol.

‘België is hier niet immuun voor. Wat in België vooral ontbreekt is het afdoend evalueren van de gevolgen voor de mensenrechten’, zegt Wies De Graeve, directeur bij Amnesty International Vlaanderen. ‘Het rapport toont nogmaals de nood voor de oprichting van een Nationaal Mensenrechteninstituut.’

‘Met het oog op de verkiezingen willen parlementsleden laten zien dat ze iets doen tegen terrorisme. Het gevolg is schrikbarend veel macht voor de regering’

Het systeem van wederzijdse controle en evenwicht tussen de drie staatsmachten staat onder druk met een sterke uitvoerende macht tegenover een zwak parlement en een rechterlijke macht die buiten spel gezet wordt.

‘Met het oog op de verkiezingen willen parlementsleden laten zien dat ze iets doen tegen terrorisme. Het gevolg is schrikbarend veel macht voor de regering’, zegt Julia Hall.

‘Kiezers dienen zich af te vragen in hoeverre ze bereid zijn een reeks aan bevoegdheden, en de mate van controle over hun leven af te staan aan hun regeringen’, alarmeert het rapport.

‘Accidentele terrorist’

Brede definities voor termen als ‘terrorisme’ in wetten maakt ze vatbaar voor misbruik. Migranten, mensenrechtenverdedigers, activisten, vluchtelingen, en minderheidsgroepen worden geviseerd. ‘In functie van nationale veiligheid wordt discriminatie door de overheid vaak als aanvaardbaar beschouwd’, stelt Amnesty International.

‘In functie van nationale veiligheid wordt discriminatie door de overheid vaak als aanvaardbaar beschouwd’

Zo duurde de tussenstop in Londen van de Braziliaan David Miranda, op doorreis naar Rio, langer dan verwacht. Op verdenking van ‘terrorisme’ werd hij negen uur lang ondervraagd. ‘Zijn mobiele telefoon, laptop, externe harde schijf en andere materialen werden in beslag genomen’, meldt Amnesty International.

Hij werd aangehouden op basis van een terreurwet die het toelaat mensen in luchthavens aan te houden zonder specifieke reden. Het rapport van Amnesty International legt dit bloot. De bewijslast van de traditionele strafrechtelijke standaard “redelijke verdenking” is bij antiterreurwetten gereduceerd tot een eenvoudige “verdenking”, zonder dat daar formele eisen aan gekoppeld zijn.

“Blanket surveillance”

Pittig detail. David Miranda is de man van Glenn Greenwald, de journalist die de onthullingen van klokkenluider Edward Snowden in juni 2013 in The Guardian wereldkundig maakte.

Die Snowden-files deden een globaal debat rond mass surveillance oplaaien. ‘Ze toonden aan hoe regeringen heimelijk grote brokken van onze persoonlijke communicatie samen sprokkelden waaronder privé-mails, telefoonlocaties, webgeschiedenis en zoveel meer. En dat alles zonder onze toestemming.’ Het rapport van AI stelt nog dat ‘verschillende EU-landen wetten hebben ingevoerd die willekeurige massasurveillance toelaten door uitzonderlijke bevoegdheden toe te kennen aan veiligheids- en inlichtingendiensten om persoonlijke communicatie te onderscheppen, bewaren en in te kijken.’

Dat ondervond David Miranda dus aan den lijve. ‘De notie dat een journalist een accidentele terrorist wordt, is sterk afgewezen’, zo reageerde zijn advocate, Kate Goold, in The Guardian.

Amnesty stelt dat België op vlak van surveillance ook de bakens verzet. Op 29 mei 2016 werd in België een wet aangenomen die telecommunicatiebedrijven verplicht alle metadata van hun gebruikers tot twaalf maanden vast te houden, en ze ter beschikking te stellen aan bepaalde overheidsfunctionarissen. Dit geldt ook voor de metadata van dokters, advocaten en journalisten,… hoewel toegang tot deze gegevens normaal gezien is onderworpen aan strengere veiligheidsmaatregelen.

Vrijheid van meningsuiting in gedrang

‘De angst om bestempeld te worden als bedreiging voor de veiligheid of extremist heeft verregaande gevolgen voor de vrije meningsuiting’, zegt Amnesty International. Dat heeft Dyab Abou Jahjah op acht januari niet tegengehouden.

Het is zowel Abou Jahjahs recht zijn mening uit te spreken als iemands recht deze te veroordelen of te delen.

Zijn tweet “By any means necessary”, lokte allerhande reacties uit. Dat mag volgens het recht op vrijheid van meningsuiting. Het is zowel Abou Jahjahs recht zijn mening uit te spreken als iemands recht deze te veroordelen of te delen.

Het is nog maar de vraag of Abou Jahjah er met een ontslag zou zijn vanaf gekomen in het land van Charlie Hebdo. ‘In 2015 sprak het Franse gerecht 385 vonnissen uit voor “verheerlijking van terrorisme”. Definities van “apologie” zijn er zeer ruim geformuleerd’, zegt Amnesty International.

‘Wat niet ingaat tegen het Internationaal Recht is het verbieden van het aanzetten tot een criminele daad. De lijn tussen dat en het criminaliseren van andere vormen van expressie wordt echter al te vaak overschreden.’ Maar wat niet is, kan nog komen. ‘In september 2016, heeft de centrumrechtse Vlaams nationalistische partij, NV-A, een veiligheidsplan voorgesteld. Wat “apologie van terrorisme” expliciet strafbaar zou kunnen maken met behulp van een interpretatieve wet. Er is tot nog toe geen wetsvoorstel voorgelegd aan het parlement om dit plan uit te voeren.’

Gedachten die misdaden worden

‘Antiterreurmaatregelen leggen steeds meer de nadruk op preventie en overheden doen meer en meer beroep op administratieve bevoegdheden om vrijheid van beweging en andere rechten te beperken’, stelt Amnesty International in haar rapport.

‘Er moet een lijn getrokken worden tussen daden – die nog ver verwijderd zijn van werkelijk strafbaar gedrag – en feitelijke misdaden,’ zegt Julia Hall. ‘We stellen een criminalisering vast van daden die ver afstaan van de feitelijke misdaad.’

‘Bewijsmateriaal bij dergelijke zaken wordt vaak geheim gehouden waardoor mensen die beschuldigd worden van “pre-misdrijven” zichzelf niet naar behoren kunnen verdedigen’, zegt Amnesty International.

‘Hun vrijheden worden ingeperkt alhoewel ze nooit officieel in staat van beschuldiging zijn gesteld voor het plegen van een misdaad’, vervolgt Julia Hall.

Het vervellen van de democratische staat

Het rapport drukt de vrees uit dat ‘de noodtoestand haar vluchtige karakter zal verliezen en een normalisering zal kennen nadat in Frankrijk de noodtoestand al vijf maal werd hernieuwd. Tijdelijke noodmaatregelen worden op die manier geïnstitutionaliseerd.’

Jan Jambon helpt er ons aan te herinneren in een tweet dat het eertijds anders was. ‘Militairen zijn twee jaar actief in onze straten. Een enorme hulp en meerwaarde voor onze federale politie. Ik dank de Belgische Defensie voor hun schitterende werk.’

Het rapport besluit dat ‘het voortbestaan van een natie, van de sociale cohesie, van het functioneren van democratische instanties, van respect voor mensenrechten en van de rechtstaat, niet zozeer fundamenteel bedreigd wordt door de geïsoleerde acties van gewelddadige en criminele individuen en groepen.’

‘Bedreiging is er enkel als de regeringen en samenlevingen bereid zijn hun eigen waarden op te geven bij het bestrijden van dat geweld.’

Het grootste gevaar zijn wijzelf. ‘Hoezeer deze groeperingen (zoals bv de Islamitische Staat, red.) de instanties ook willen verwoesten en de principes willen ondermijnen. Die bedreiging is er enkel als de regeringen en samenlevingen bereid zijn hun eigen waarden op te geven bij het bestrijden van dat geweld.’ Het huidige veiligheidsbeleid speelt met andere woorden de terroristische bewegingen in de kaart.

Het gros van de terroristen betrokken bij de aanslagen in 2015-2016 was reeds bekend bij de veiligheidsdiensten. Volgens Julia Hall wijst dat erop dat ‘het huidige systeem inefficiënt en ineffectief werkt. Het onvermogen te communiceren tussen de lidstaten is waar het zwakke punt ligt.’ Niet in een teveel aan mensenrechten, dus.

Er hoeft dus geen afkalving plaats te vinden van onze democratische staat om aan terrorismebestrijding te doen en de veiligheid van onze natie te garanderen. ‘Amnesty International roept de Europese lidstaten op om hun engagement om zich te houden aan hun internationale mensenrechtenverplichtingen in de context van terrorismebestrijding te vernieuwen, zowel in wetgeving als in de praktijk.’