‘We moeten water oogsten waar het valt’

De tentoonstelling verweeft de waterproblematiek met wereldwijde vindingrijke oplossingen. Arthus-Bertrand weet de aardpracht fraai en veelzijdig in beeld te brengen en legt de link tussen de toekomst van water en die van de mensheid. Deprez plant met behulp van mixed media een zelfontworpen strandkabine midden in gebieden waar de relatie tussen water en omgeving scheef zit. Telemans speurde de wereld af op zoek naar creatieve waterprojecten.

De tentoonstelling moet inspiratie opwekken.

Telemans: Ik voltooide hiervoor een ander project, ‘Troubled water’, dat eerder als alarmkreet diende. Een reactie die we vaak kregen was dat het allemaal heel dramatisch overkwam en mensen vroegen zich af op welke manier ze zelf iets konden doen. Daaruit is het idee ontstaan om naar oplossingen te zoeken. Dat deden we met WaW2015 (Water Awareness 2015 Solutions). De bedoeling was dan om 2015 oplossingen te zoeken, een aantal dat we ondertussen al ver overschreden hebben. Wereldwijd vonden we drieduizend oplossingen, waarvan er enkele getoond worden.

Waarom boeit de waterproblematiek u?

‘Een reportage over het Aralmeer in Oezbekistan maakte me duidelijk hoe een mensenleven verandert door een versperde toegang tot water.’

Telemans: Het is begonnen met een reportage over het verdwijnen van het Aralmeer in Oezbekistan die ik voor Artsen Zonder Grenzen maakte. Vroeger was dat het vierde grootste binnenlandse meer in de wereld en nu blijft er slecht een miniatuurversie van over. Het was een heel aangrijpende reportage. Ik fotografeerde onder andere een kapitein op zijn verroeste boot op het droge. De ontmoeting met hem is in mijn geheugen blijven plakken. Toen werd het me duidelijk hoe een mensenleven verandert door de versperde toegang tot water.

De waterverstoring zorgt voor een hoop sociale en ecologische problemen. Verwoestijning, droogte, gezondheidsproblemen. Zijn er indirecte gevolgen die u ontdekte waar u oorspronkelijk zelf niet aan gedacht had?

Telemans: Ik vond de link tussen waterproblematiek en milieu frappant. Het is een vicieuze cirkel. Neem nu het voorbeeld van houtkap. Een bos is een spons die het water opneemt. Wanneer men die spons wegkapt, geeft men vrij spel aan de erosie met overstromingen als gevolg. Een handeling met een negatieve impact op het milieu brengt de waterbal vaak ook aan het rollen. Mensen staan er ook niet bij stil dat overstromingen voor een tekort aan drinkbaar water kunnen zorgen, ondanks dat er overal water is op dat moment.

U trok de wereld rond, op zoek naar inspirerende oplossingen en goede praktijkvoorbeelden met betrekking tot waterzuivering en –besparing.

‘Hoe eenvoudiger de technieken, hoe beter ze functioneren.’

Telemans: Ik begon in India, in de Tharwoestijn bij Rajasthan. Daar leeft het opvangen van regenwater enorm. Ik fotografeerde daar Rajendra Singh, de zogenaamde waterman van het land. Hij haalt samen met de boeren eeuwenoude systemen van onder het stof, zoals aarden dammen. Door duizenden kleine dammen te bouwen, slagen ze erin een rivier nieuw leven in te blazen en de watercyclus om te keren.

Elke dam houdt het regenwater tegen, dat dan opnieuw de grond insijpelt. Het grondwater wordt aangevuld en de natuur leeft weer op. Die dammen vind je ook terug bij de Masaï in Kenia. In de woestijn zelf bouwen ze ook tanken waar ze het water in opvangen. Zo hebben mensen maanden na de moesson nog drinkwater.

Ook Madagascar bezocht ik. Daar lopen projecten van de Belgische ngo ‘Protos’. Die projecten bewijzen dat hoe eenvoudiger de technieken zijn, hoe beter ze functioneren. Ze brengen water vanuit waterbronnen op de heuvels via een buizenstelsel naar de dorpen, een gravitair systeem van hoog naar laag. Daardoor worden vrouwen bespaard van een lange tocht naar de rivier om water te halen. Dat water was meestal toch al vervuild door hogerop gelegen dorpen.

In Haïti focussen de waterhelden (een eretitel die de drie kunstenaars toedichten aan mensen die zich inzetten binnen de waterproblematiek, n.v.d.r.) zich op onderwijs. Sinds de aardbeving breekt cholera nog dikwijls uit. Wanneer scholen nieuw sanitair krijgen, leert men de kinderen aan om hun handen met zeep te wassen. Doodsimpel, maar levensbelangrijk. Een beduidend aantal kinderen sterft aan diarree, maar door handhygiëne daalt dat met een derde.

U brengt ook inspirerende waterprojecten uit ons land in beeld.

Telemans: Een mooi voorbeeld is de Wasstraat in Leuven, een carwash die probeert op regenwater te draaien en dat daarna te recycleren. De zeep is biologisch afbreekbaar. Of er is de bioboer in Heuvelland die aan terrasbouw doet om overstromingen te voorkomen. Hij is een - soms bespotte - pionier die aan de hand van die methode zijn waterverbruik inperkt.

De focus van de projecten in ons land ligt dan meer op recyclage en het inperken van het waterverbruik.

Telemans: Ja, maar sommige technieken zijn wereldwijd toepasbaar. Het oogsten van regenwater gebeurt zowel hier als elders. Als je ziet wat bereikt kan worden met het opvangen van regenwater, sta je versteld. Het is een techniek die iedereen kan en moet toepassen. We moeten water oogsten waar het valt.

‘Je zal versteld staan van wat je kan bereiken met het opvangen van regenwater.’

Voormalig professor aan de Universiteit van Gent Willem Van Cotthem experimenteerde met vochtvasthoudende korrels in het project ‘Terra Cottem‘. Die korrels houden het water vast en geven het vervolgens langzaam af. Zijn idee was om dat te gaan gebruiken in Afrika om onder meer gebieden te gaan herbebossen, maar dat project bleek te duur te zijn. Nu gebruikt men het om water te besparen op golfterreinen of in bloemperken in de steden.

Later bedacht hij ook nog ‘verticaal tuinieren’, waarbij je bijvoorbeeld in een aantal flessen onder elkaar groenten of fruit kweekt en het overige water van de bovenste flessen naar de onderste druppelt. Zo wou hij aantonen dat je in sloppenwijken in Afrika ook kunt tuinieren, ook al hebben ze geen toegang tot grond.

Welke superkracht gebruikte u als u zelf in de huid van zo‘n waterheld zou kruipen?

Telemans: Rekening houden met het virtueel waterverbruik kan een kracht zijn, waar voorlopig nog maar zelden aan gedacht wordt. Momenteel focussen we ons voornamelijk op eenvoudige oplossingen (bv. de kraan niet laten lopen bij het tandenpoetsen) om water te besparen. Niemand staat stil bij de hoeveelheid water die nodig is om iets te vervaardigen. Katoen is bijvoorbeeld een teelt die veel water vraagt, door een T-shirt te kopen verbruik je op die manier water. Daar moeten we bij stilstaan.

‘We moeten rekening houden met het virtueel waterverbruik.’

Minder dan drie procent van het water is zoet water. Meer dan 2,5 procent daarvan zit vastgevroren (gletsjers, poolkappen, permafrost …). Zou die watervoorraad een oplossing kunnen bieden voor het watertekort?

Telemans: Dat is heel complex. De gletsjers gaan voornamelijk wegsmelten in de oceanen en op die manier vermengen met zout water. Dat lijkt me niet de grote oplossing.

Maar door mijn ervaringen heb ik een positief beeld gekregen. Ik zag dat men zelfs in een woestijn slaagde om genoeg water te vergaren. Ik denk dat er in de wereld genoeg water is voor iedereen, maar we moeten er verstandiger mee omgaan. Een verzameling kleine oplossingen zullen gecombineerd een gigantische waterbesparing opleveren. België is op de goede weg. Er zijn een aantal bedrijven die hun waterverbruik al enorm geminderd hebben. De rol die de overheid daarin kan spelen valt niet te onderschatten, bijvoorbeeld de huidige verplichting tot het aanleggen van een regenwaterput bij nieuwbouw of renovatie zal een enorme impact hebben.

Het merendeel van de bevolking zal naar steden trekken de komende decennia. U zei al dat het oogsten van regenwater wereldwijd kan en zou moeten gebeuren. Zijn er nog initiatieven die te vertalen zijn naar een stedelijk niveau?

Telemans: In Delhi schat men in dat een derde van het water wegsijpelt via lekken in het buizensysteem. Een degelijk watersysteem zou de steden al verder helpen in hun waterverbruik. Ook groendaken kunnen een degelijke oplossing vormen om overstromingen in de steden te vermijden. Die vormen in feite kleine bossen op de daken en houden het water op die manier vast. Zo worden de rioleringen bespaard van overbelasting bij hevige regenval.

De millenniumdoelstelling rond water is één van de weinigen die behaald werden. Doel zeven (halvering van het percentage mensen zonder toegang tot veilig drinkwater) is gehaald in 2010 volgens de VN, ruim vijf jaar voor de deadline van 2015.

Telemans: Er is enorme vooruitgang geboekt in bepaalde landen, vooral India en China. De mensen die men vrij makkelijk kon helpen, zijn nu geholpen. Maar men moet nog aan de moeilijkste opdracht beginnen.

Nu vormt vooral Sub-Sahara Afrika de grootste uitdaging. Daar heerst een gebrek aan middelen en een gebrek aan politieke wil. Rond de hoofdsteden zijn er vaak wel middelen te vinden, maar afgelegen regio’s zijn een andere zaak. Daar voelt men ook de grootste impact van de klimaatsverandering. In de Hoorn van Afrika liggen landen (Somalië, het noorden van Kenia, Ethiopië) waar de cycli van droogte steeds vaker voorkomen. Voor sommige regio’s zal het heel moeilijk zijn om permanente oplossingen te bedenken.

Het tweede onderdeel van die millenniumdoelstelling, de halvering van het percentage mensen zonder toegang tot basissanitair, is helemaal niet gehaald. Er zijn nog steeds een heleboel mensen in de wereld die geen toilet hebben en hun behoefte buiten moeten doen. Die doelstelling is minder sexy en veel kostelijker. Hoe dan ook zijn de doelstellingen van belang om druk uit te oefenen op de verschillende overheden, zowel bij ons als in het Zuiden.

De tentoonstelling Goodplanet! Water! loopt tot 13 september in de Venetiaanse Gaanderijen in Oostende.