NAVO op een kantelpunt?

‘Het antwoord op geweld is nog meer democratie. Nog meer menselijkheid. Echter nooit naïviteit’

De voormalige Noorse Eerste Minister (2000-2001 en 2005-2013) lijkt allesbehalve een typische keuze om de leiding van de Noord-Atlantische Verdragsorganisatie op zich te nemen. Als tiener gooide hij tijdens een protest tegen de Vietnamoorlog stenen naar de Amerikaanse ambassade, en als leider van de Noorse jong-sociaaldemocraten steunde hij in de jaren 1980 aanvankelijk de eis dat Noorwegen uit de NAVO moest stappen.

Tijdens zijn regeerperiode droeg Noorwegen echter wel bij aan de NAVO-missies in Afghanistan en Libië. De Noorse defensie-uitgaven kenden ook een gevoelige stijging onder Stoltenberg.

De man gooide daarnaast hoge ogen op het internationale toneel door zijn serene reactie op de moordpartij van Anders Behring Breivik in 2011. ‘Het antwoord op geweld is nog meer democratie. Nog meer menselijkheid. Echter nooit naïviteit’, stelde hij na de gebeurtenissen op het eiland Utoya.

Stoltenberg wordt algemeen geroemd om zijn vermogen tot een consensus te kunnen komen, en ijverde tijdens zijn regeerperiode voor betere relaties met Rusland. Hij maakte recent echter duidelijk dat de Russische rol in Oekraïne ‘onaanvaardbaar’ is.

‘Wat we zien in Oekraïne herinnert ons enkel aan het belang van de NAVO, en aan het feit dat de idee van collectieve verdediging van de NAVO enkel belangrijker wordt als we zien hoe Rusland geweld gebruikt om de Europese grenzen te veranderen’, aldus Stoltenberg eind maart 2014.

‘Stoltenberg’s discours suggereert een zienswijze die hem ongeschikt maakt voor de job’

De kandidatuur van Stoltenberg werd gesteund door de Verenigde Staten, het Verenigd Koninkrijk, Duitsland en Frankrijk. Niet iedereen was echter even enthousiast over de keuze voor de Noor.

Zo botste zijn benoeming op hevige kritiek van de Wall Street Journal, een Amerikaanse zakenkrant: ‘NAVO-leden zouden de huidige standpunten van Stoltenberg over het Amerikaanse partnerschap met Europa, de Russische bedreiging, en de dreiging van kernwapens – een pijler van de afschrikkingscapaciteit van de NAVO- moeten onderzoeken. Zijn discours suggereert een zienswijze die hem ongeschikt maakt voor de job.’

‘Een unieke combinatie van bedreigingen’

Stoltenberg treedt aan op een moment dat het bondgenootschap volgens velen op een kruispunt in haar 65-jarige geschiedenis staat. De NAVO-top in Wales van begin september werd gedomineerd door de crisis in Oekraïne, een ‘wake-up call’ volgens Stoltenberg’s voorganger Rasmussen.

Rasmussen ging zo ver bezuinigingen op defensiebudgetten te vergelijken met het “appeasement”-beleid van eind jaren 1930

Rasmussen had het over een ‘unieke combinatie van bedreigingen’: een ‘revisionistisch’ Rusland dat de trans-Atlantische veiligheid en stabiliteit bedreigt; de opkomst van jihadistisch-extremistische groeperingen in het Midden-Oosten, Noord-Afrika en de Sahel; en een toenemende ‘oorlogsmoeheid’ onder westerse regeringen en bevolkingen.

Rasmussen ging zo ver bezuinigingen op defensiebudgetten te vergelijken met het “appeasement”-beleid van eind jaren 1930, en waarschuwde tegen de ‘sluipende ontwapening’ van Europa. Hij riep op tot hogere defensiebudgetten, een grotere bereidheid van NAVO-lidstaten om militair geweld in te zetten waar nodig, en een nauwere samenwerking tussen NAVO-lidstaten.

Geen grote koerswijzigingen

David Criekemans, professor Internationale Politiek aan de Universiteit Antwerpen en gastleraar aan het European Security and Defense College, ziet in het vertrek van Rasmussen alvast een opportuniteit. ‘Rasmussen heeft een aantal uitspraken gedaan die de zaken niet vooruit geholpen hebben en vooral een conflictmodel voedden. Eerder dan een dialoog met Rusland open te houden heeft hij die deur gewoon dichtgesmeten, waardoor diplomatie geen kansen kreeg en radicale elementen langs beide zijden meer speelruimte kregen. Ik hoop dat Stoltenberg tenminste een betere diplomaat zal zijn.’

‘Rasmussen gooide de deur tot dialoog met Rusland gewoon dicht, waardoor diplomatie geen kansen kreeg en radicale elementen langs beide zijden meer speelruimte kregen’

Bruno Lété van het German Marshall Fund, een trans-Atlantische denktank, hoopt eveneens dat Stoltenberg voldoende aandacht zal besteden aan een dialoog met Rusland. ‘Rusland zal altijd een buur blijven op geografisch vlak, terwijl in tal van geopolitieke dossiers –van Syrië tot nucleaire ontwapening- samengewerkt zal moeten worden. Dialoog moet er zijn, of je dat nu graag hebt of niet.’

Lété verwacht geen grote koerswijzigingen onder Stoltenberg, die zich volgens hem in de eerste plaats zal moeten bezighouden met het uitvoeren van wat er beslist is tijdens de NAVO-top in Wales.

Roel Stynen van Vredesactie denkt evenmin dat een nieuwe topman veel verandering zal teweeg brengen. ‘De NAVO is een erg log en conservatief apparaat, ik verwacht hooguit wat accentverschuivingen in functie van de actualiteit, maar in grote lijnen komt het erop neer dat de NAVO steeds op zoek is naar nieuwe bestaansredenen.’

Nood aan beter defensiebeleid

Een sterk defensiebeleid blijft voor Lété echter essentieel. ‘De NAVO moet een duidelijk standpunt innemen over de veiligheid van het Europese continent. “Hard power” zal een essentieel element blijven in het buitenlandbeleid van de eenentwintigste eeuw, met “soft power” alleen zal je de Europese veiligheid niet garanderen.’

Dat heeft volgens Lété niet zozeer te maken met hogere defensie-uitgaven – de EU-28 geven meer uit aan defensie-uitgaven dan het gecombineerde militaire budget van Rusland en China - maar met het meer efficiënt uitgeven van de beschikbare defensiemiddelen.

Criekemans sluit zich daarbij aan en pleit voor meer Europese defensiesamenwerking en de ontwikkeling van een Europese strategische cultuur. ‘Daarin kan je afbakenen wat de Europese strategische belangen zijn, om die vervolgens efficiënter na te streven zonder zomaar de agenda van de trans-Atlantische partners te moeten volgen of uitsluitend een militaire strategie te volgen.

De NAVO kan zich dan beperken tot haar essentie - collectieve verdediging van het grondgebied - en meer evolueren naar een politiek overlegorgaan tussen de trans-Atlantische partners’, aldus Criekemans.

‘De NAVO is onderdeel van het probleem’

Vredesactie gelooft evenmin dat een versterkte NAVO essentieel is voor de stabiliteit en veiligheid van Europa. ‘De NAVO is onderdeel van het probleem. Wat ons betreft mag ze onmiddellijk afgeschaft worden’, aldus Roel Stynen.

‘Uiteindelijk zal Stoltenberg moeten opboksen tegen de hele conservatieve NAVO-machine’

Hij vindt dat de oostelijke uitbreidingspolitiek van de NAVO het conflict met Rusland onnodig op de spits heeft gedreven en zo de crisis in Oekraïne mee heeft gecreëerd. De oorlogen en chaos in Libië en Afghanistan tonen volgens hem bovendien aan dat een militaire oplossing niet werkt.

Ook Criekemans stelt dat de NAVO meer onderdeel van het probleem dan van de oplossing is in Oekraïne.

Stynen hoopt wel dat Stoltenberg meer aandacht zal besteden aan de terugtrekking van Amerikaanse kernwapens uit Europa. Hij wijst erop dat Stoltenberg gekend staat als voorstander van nucleaire ontwapening, maar blijft voorzichtig.

‘De vraag is of zijn persoonlijke ideeën volstaan om in te gaan tegen andere belangen en het Koude Oorlogsdenken dat binnen de NAVO leeft. Nu al zie je hoe hoe bepaalde krachten de crisis in Oekraïne aangrijpen om de Amerikaanse kernwapens langer in Europa te houden. Uiteindelijk zal Stoltenberg dus moeten opboksen tegen de hele conservatieve NAVO-machine.’