Nieuwjaarsbrief: ‘Beste mama’

Hoe maak je het, mama? Kan ik obligaat vragen maar ik vermoed dat er van jou niks meer over is dat kan voelen, en dat dus op die vraag zou kunnen antwoorden. Je bent niet meer, zoals dat in mooi Nederlands heet, behalve in onze harten als herinnering aan de heldere vrouw die ons zo na was. Het is tot die vrouw dat ik me richt.

Weet je, mama, in dit jaar, 2016, kreeg ik echt de indruk dat de tijden veranderen, hier op aarde. Jij bent nog geboren voor de tweede wereldoorlog. Zwarte en witte sneeuw waren toen nog heel gewoon in Vlaanderen.  Je zag Kortrijk met een verre gloed in de nacht in brand staan en je hoorde het geweld voorbijvliegen richting Duitsland. Ja, armoede en geweld waren Europa’s spijtige lot toen.

Zwarte en witte sneeuw waren nog heel gewoon toen in Vlaanderen

Jij bent opgegroeid en hebt mee gebouwd aan een Europa dat geweld en armoede goeddeels buiten zijn grenzen wist te houden. Met een welvaartstaat en samenwerking tussen staten. En buiten Europa heerste wat we toen de Derde Wereld noemden – jij las erover in Wereldwijd, de voorganger van het het magazine waar ik nu voor werk – en menige oorlog in verre, verre landen. Maar het Avondland was rijk en rustig. Een gelukkig eiland als het ware.

Maar de jongste jaren, zo heb ik de stellige indruk, sijpelen armoede en geweld steeds meer Europa binnen. We kunnen niet langer dat rustige eiland in een woelige wereld zijn.

Geweld op de promenades en perrons

Op de Promenade des Anglais van Nice waar jij op huwelijksreis ging als hoopvolle jonge vrouw passeerde dit jaar een waanzinnige die dacht dat hij in naam van de Islam op de menigte moest inrijden op de Franse nationale feestdag. Resultaat: meer dan tachtig doden. Allah is groot. Op een kerstmarkt in Berlijn gebeurde deze week hetzelfde: gelukkig waren er ‘maar’ twaalf doden. Aanslagen worden heel gewoon of het nu op een luchthaven, in een concertzaal of in de metro is. Het zou je ook doen zuchten hebben, mama.

Onlangs werd zelfs een priester de nek afgesneden in zijn kerk nabij Rouen. Ook al zogezegd in naam van de Islam. Ook aan de andere kant voelen mensen zich soms geroepen om als kruisvaarders de vijand aan te vallen. Anders Breivik uit Noorwegen doodde tachtig mensen om Europa te beschermen tegen de Islamisering.

De mens is programmeerbaar tot gekte

Of ik dat begrijp, mama? De mens is tot veel in staat. Hij kan van de meest waanzinnige ideeën overtuigd worden; vooral jonge mannen zijn programmeerbaar tot gekte. Maar het is ook geweld dat we ten dele zelf gezaaid hebben, mama. Door leiders in Irak en Libië te verjagen, hebben we in onze buurt(het Midden Oosten en Noord-Afrika) chaos geschapen en een leegte waarin vreselijke monsters zijn gaan groeien die luisteren naar namens zoals Al Qaeda of Islamitische Staat. Die rekruteren verbitterde en verstrooide, vaak werkloze, jonge mannen overal ter wereld, ook in Vilvoorde, Molenbeek of Kortrijk, zoals destijds de Oostfrontstrijders toen jij nog jong was. En soms keren die uit het oorlogsland terug met de gedachte dat ze hier ook onschuldige slachtoffers moeten maken.

Maar Westerse bemoeizucht is niet het gehele verhaal, er zijn gewoon ook meer oorlogen in de rand van Europa: Oekraïne, Syrië, die vluchtelingenstromen scheppen…

Armoede van hier en elders

Ook de armoede houden we niet meer buiten. In onze steden zie je meer en meer bedelaars. Home grown en van elders. Weet je dat er voor en na die ene mis in onze wijk altijd bedelaars bij de ingang van de kerk zitten te wachten? Zelfs binnen de grenzen van Europa zijn de verschillen heel groot.

Ongelijkheid in Europa is tegenwoordig dodelijk

Ken je mucoviscidose? Een erfelijke ziekte waaraan kinderen zonder een speciale behandeling binnen het jaar sterven. Vroeger was dat de norm, maar in rijke landen als België krijgen veel mucopatiënten, dankzij die speciale behandeling toegankelijk gemaakt door onze welvaartsstaat,  nu twintig, dertig, zelfs veertig goeie jaren. In de armere landen van Europa blijven die kinderen meestal vroeg sterven. Ongelijkheid in Europa is dus dodelijk.

Soms is er eens een moedige moeder uit zo’n land die haar kindje ook langer wil laten leven door naar België te emigreren. Je neemt gewoon het vliegtuig richting Brussel, enkele reis, en hoopt op het beste. Er is zoiets als medische regularisatie in ons land: ernstig zieke asielzoekers of vluchtelingen kan je niet zomaar terugsturen als dat hun dood tot gevolg zou hebben.

Onlangs kwam ik in contact met zo’n geval. Een driejarig  mucopatiëntje uit de Balkan werd hier al twee jaar behandeld, en maakte het goed. Eén probleem evenwel: het had op 22 november bevel gekregen om het grondgebied te verlaten. Volgens de arts was dat een doodsvonnis want in haar land was de zorg heel zwak. Ik belde de Dienst Vreemdelingenzaken op 20 december en ze bevestigden: ja, op drie januari moest het kindje in principe ons land verlaten. Pijnlijk, gaf ook de woordvoerster van de Dienst Vreemdelingenzaken, toe. Drie uur later belde ze me terug: ze hadden plots beslist dat het kindje toch mocht blijven. Mooie Kerstmis voor het kindje maar ook vreemd: hoe onze autoriteiten beslissen over leven en dood, afhankelijk van wat persdruk.

Maar armoede groeit niet enkel omdat ze van elders naar hier komt. Ook in de kern van de Europese Unie groeide armoede. Ons gezin kon nog rondkomen met het inkomen van papa en daarmee een huis bouwen, een auto, … kortom al de stuff die erbij hoorde in de welvaartsstaat en consumptiemaatschappij die jullie bouwden. Nu wordt dat veel moeilijker, zeker als je niet goed geschoold bent. De neoliberale globalisering – excuseer me voor de moeilijke woorden, mama – laat een deel van de bevolking achter.

Een jaar van rare sprongen

Het zijn al die dingen – vluchtelingenstromen, terreur, werkloosheid, inkomensonzekerheid, armoede… - die de mensen tegenwoordig bang maken, en onzeker. En een kat in het nauw maakt rare sprongen. Dit jaar was een jaar van rare sprongen, mama. Wist je dat de Engelsen beslisten dat hun land uit de Europese Unie moest stappen? Het is de eerste keer in zeventig jaar dat er op ons continent zo’n grote stap naar minder samenwerking wordt gezet. In de Verenigde Staten werd een president gekozen die beloofde het verleden terug te brengen door muren te bouwen en immigranten massaal weg te voeren, door leugens en halve waarheden te vertellen, en groepen mensen tegen elkaar op te zetten, en te zeggen dat zijn tegenstander in de gevangenis thuishoorde. 

Ook elders in Europa hebben partijen veel succes die pleiten voor meer grenzen en die inspelen op de angst voor de vreemdeling. Partijen, vaak geleid door sterke leiders die beweren te spreken namens HET volk. En wie het niet eens is met hen, is een vijand van het volk. Volksvreemd. Wereldvreemd. Gevaarlijke woorden die in de mode waren toen jij jong was.

De leugen wint tegenwoordig verkiezingen

Weet je wat me nog het meest beangstigt, is dat mensen zich – ondanks al onze communicatietechnologie of juist daardoor – meer dan ooit kunnen opsluiten in hun eigen wereld, hun eigen gelijk. Er is minder gedeelde waarheid tegenwoordig. Je kan perfect leven in een wereld waarin bijna iedereen je bevestigt dat de klimaatverandering niet bestaat, of dat de zon rond de aarde draait. De leugen maakt meer kans dan vroeger. De leugen wint verkiezingen tegenwoordig.

Veerkracht

Maar er is ook veerkracht, mama. De Duitse media en de Duitse burgers hebben precies lessen geleerd uit hun ervaringen met demagogische leiders die namens het volk zegden te spreken toen jij nog een kindje was. Moest je nog leven, dan zou je vanuit de hemel kunnen zien hoe het volk dat ons land toen onder de voet liep, nu terughoudend reageert. Als er een aanslag is, blijven velen – tot ze zeker zijn over de dader  – voorzichtig verslag uitbrengen in plaats van meteen een hetze tegen een bepaalde bevolkingsgroep aan te jagen. De Duitsers hebben kennelijk geleerd van hun geschiedenis: demagogen hebben het er tot nader order nogal moeilijk.

De Duitsers hebben kennelijk geleerd uit hun geschiedenis

Maar ik wil de Duitsers niet heilig verklaren. Op andere gebieden doen ze dan weer te weinig. Je weet nog dat we een euro hebben gemaakt, een eenheidsmunt. Ook daarover hing de lange schaduw van de geschiedenis: na de val van de Berlijnse Muur stemde Frankrijk maar toe in een Duitse hereniging in ruil voor een Europese eenheidsmunt. Alleen zo kon Duitsland voor eeuwig gevlerkt blijven binnen de EU, dachten de Fransen.

Die aanpak had zo zijn gevolgen want daardoor werd het een euro op Duitse voorwaarden, een euro die vooral goed werkt voor Duitsland terwijl anderen, vooral in Zuid-Europa eronder lijden: werkloosheid, geen groei,… De euro is een divergentiemachine geworden die de verschillen in Europa groter maakt en dat zet kwaad bloed, dreigt de samenwerking in de EU te ondergraven. Daar moet Duitsland ernstig over nadenken.

Maar er is veel meer veerkracht. De wereld heeft een klimaatakkoord afgesloten eind vorig jaar, er is nog werk aan maar het is toch dat. Overal ter wereld zie je individuele of coöperatieve initiatieven om iets aan dat probleem te doen. In Gent werken we als burgers samen om onze woningen beter te isoleren en hernieuwbare energie te produceren.

De voormalige Derde Wereld bestaat niet meer. Er zijn veel opkomende machten en markten en die laten zich steeds meer gelden. De verschillen tussen arme en rijke landen nemen af. De rijke landen zullen moeten leren daarmee op een verstandige manier om te gaan. Macht afstaan is zelden makkelijk. We blijven graag op de stoel zitten die we zo gewoon zijn.

Weet je nog, mama, die grote encyclopedie die we kochten van een meneer met een grote snor die ze aan huis kwam aanprijzen. Wel, zoiets heb je dezer dagen niet meer nodig. Mensen van overal ter wereld schrijven tegenwoordig vrijwillig een encyclopedie samen op het internet - dat heb je nog net gekend – ze is vrij toegankelijk voor iedereen en kan ook permanent aangevuld worden.

Mensen doen zoveel dingen waar ze niet voor betaald worden. Dat heb jij, als huisvrouw, altijd al geweten natuurlijk, maar de voorbije decennia mocht je dat bijna niet meer denken. De mens was een wezen, zo doceerden neoliberale economen, dat louter en alleen de maximalisatie van zijn eigen voordelen nastreefde.  

Migratie stond in de sterren geschreven in de wereld die jullie schiepen

En nog veerkracht. Als er weer zo’n gruwelijke aanslag plaatsvindt, roepen verstandige burgemeesters op samen te gaan staan, hand in hand, alle religies en levensbeschouwingen door elkaar. We zijn allemaal nieuwkomers in de multiculturele samenleving, zeggen ze. Een wenk dat iedereen, ook de autochtonen, zich moeten aanpassen aan die multiculturele samenleving die uiteindelijk het gevolg is van het feit dat de ongelijkheid in de wereld zo groot was en is, zoals jij dat destijds in Wereldwijd las, en dat migratiestromen dus in de sterren geschreven stonden. Hoe zou je willen dat arme mensen hun heil niét zoeken in rijkere werelddelen? Ook in onze familie zijn mensen naar Canada getrokken destijds toch? Maar daar worstelen we dus mee, mama, om in harmonie te leven met al die nieuwe Belgen. Er wordt zo snel in termen van wij en zij gedacht.

Ook dat is des mensen. Ik herinner me nog dat je vertelde hoe vreemd je opkeek tijdens je eerste en enige reis naar Afrika: al die zwarte mensen, dat was nieuw voor jou, onwennig. Wel, zo zijn er tegenwoordig veel mensen die zich storen aan het feit dat er nu ook hier veel zwarte of bruine mensen wonen. Maar dat wordt zo stilaan als verbaasd zijn over de zon. We moeten allemaal leren leven met de zon.

De waarden van de mensen

Eigenlijk, de manier waarop burgers denken en doen, is de grootste - zij het ook de meest ongrijpbare - rijkdom van een samenleving, en zeker voor een samenleving die zichzelf democratisch wil besturen. Als de burgers aanvaarden dat hun medeburgers anders zijn, dat ook andere meningen waardevol zijn, dat de minderheid recht van spreken heeft, dat ‘het’ volk niet bestaat, en dat mensen die zeggen te spreken namens het volk gevaarlijk bezig zijn,… Die waarden gaan eigenlijk in belangrijke mate terug op wat ik van jou heb geleerd: leer je inleven in de ander! Daar begint het allemaal mee. En om je te kunnen inleven in mensen met een andere achtergrond, helpt het als je dingen samen doet. Samen voetballen, samen zingen, samen praten over wat de zee met een mens doet, samen erwtjes oogsten…  

Als we willen dat het hier goed gaat, moeten we er naar streven dat het ook elders goed gaat

Uiteindelijk moet die verstandhouding in de samenleving  ook de basis worden van een beter, een verlicht buitenlands beleid. En zoveel weet ik intussen, mama: het Europa van welstand en vrede dat jullie bouwden, dat eiland van destijds, kunnen we alleen behouden als we het ook in andere delen van de wereld, het Midden Oosten, Afrika – dat zijn onze buren – helpen waarmaken, of toch minstens niet belemmeren dat ze in die richting gaan. Geen kwaad doen – het klimaat niet nog meer doen veranderen, niet nog meer wapens uitvoeren, geen handelsakkoorden opdringen, een verstandig migratiebeleid, een verstandig investeringsbeleid,… - het zou al heel waardevol zijn.

Aan al die dingen kunnen we de komende jaren werken, mama. Op alle niveau’s. En hopen dat het helpt om de stroom te keren.