De taal is gans het volk?

Had ik dat goed gehoord? De jongeren opsluiten? Ik voelde me meteen terug in het Marokko van 10 jaar geleden waar ik was met Belgisch-Marokkaanse vrouwen om de juridische wijzingen aan het gezinsrecht toen en daar in kaart te brengen. In Tétouan was ik getuige van volgende scène op de dijk: straatjongetjes bedelen om wat geld om eten te kopen. Sommigen snuiven lijm. Ze worden aangesproken door een dikke Duitser die een van de jongetjes aanspreekt, en dan meeneemt, vermoedelijk naar zijn hotelkamer. Als ik geshockeerd opsta en resoluut naar politiekantoor wil gaan, houdt mijn reisgezelschap me tegen: “De jongetjes zullen opgepakt worden door de politie. En geslagen.” Dus niet de man die jongetjes misbruikt wordt gestraft. Noch wordt iets gedaan aan de hopeloze situatie van de straatjongens.

Eufemismen: tegenwoordig graag gebruikt in het maatschappelijk debat. De Vlaamse regering bezuinigt niet, maar boekt ‘efficiëntiewinsten’. Fedasil laat mensen niet op straat aan hun lot over, maar hanteert het instrument van ‘niet-toewijzingen’. Beeldspraak doet het ook goed. Zo klinkt bezuinigen minder erg als je de kaasschaaf hanteert. Terwijl Job Cohen op een partijcongres wel beter wist, toen hij overmatig strenge bezuingingsvoorstellen besprak: “Het is als de middeleeuwse kwakzalver: wat de kwaal ook is, de dokter kent maar één remedie: aderlaten.”

Bestuurskundige Mark van Twist, gepromoveerd op politieke beeldspraak, zegt: “Je kunt over asielzoekers spreken als over een ‘aanzwellende stroom’ die moet worden ‘ingedamd’ om te voorkomen dat Nederland ‘het afvoerputje van Europa’ wordt. Maar dan ga je eraan voorbij dat het hier om mensen gaat die voor het overgrote deel uit hun eigen land zijn gevlucht vanwege de vreselijke omstandigheden daar en die wij hier onderdak moeten bieden. Als je niet oppast, nemen metaforen je eerst bij de hand en dan bij de neus.”

Ook slordigheid typeert het debat. Of is het eerder gemakzucht? Zo is asielzoeker tegenwoordig een containerbegrip geworden. Ook al gaat het in feite om een welomschreven groep van migranten, weinig journalisten doen de moeite doen om de term correct te gebruiken en hanteren het begrip te pas en te onpas. En vaak gewoonweg fout: je kan zelfs krantenartikelen lezen over ‘illegale asielzoekers’ (asielzoekers zijn mensen die hier een asielaanvraag indienen en zijn hier dus perfect legaal). Het begrip is door politici en journalisten van zijn echte betekenis ontdaan. En het draagvlak voor asiel is weg.

Anderen gebruiken taal heel bewust. Sinds Siegfried Bracke weet ik wat ‘framing’ is. Die schoot een tijd geleden met scherp op de VRT door te stellen dat die haar Vlaamse rol “tegen haar zin” speelt. “Een reeks op Canvas over bekende vaderlandse wetenschappers krijgt het onderschrift ‘Belgische wetenschappers’ mee, terwijl het wel om allemaal Vlamingen gaat. Ze zijn daar zo te zien eigenlijk liever Belgische Radio en Televisie.” Om te besluiten met: “Mijn geliefde openbare omroep geeft het beste van zichzelf om de Belgische identiteit te promoten. Dat is wat in vaktaal ‘framing’ heet. Versta: het denkkader creëren waarbinnen ‘men’ vindt dat u moet denken.”

Hardwerkende Vlamingen versus de luie Waal. Of de profiterende asielzoeker, zo u wil. Ook wat deze migranten betreft, wordt er flink ‘geframed’. Slechts weinig asielzoekers zijn echte vluchtelingen, ze liegen vaak over de redenen van hun vlucht, bij aankomst krijgen ze meteen een huis of minstens een hotelkamer, we worden ermee overspoeld, en dat terwijl we toch niet het OCMW van de wereld kunnen zijn, nietwaar? Recent verscheen in De Morgen een artikel met als kop: “Asielzoekers liegen over leeftijd”. In feite ging het over niet-begeleide minderjarige vreemdelingen van wie niet altijd duidelijk is welke leeftijd ze hebben. Bij twijfel laat de overheid een leeftijdstest doen. Blijkt dat bij een deel van de jongeren men er volgens die testen kan van uitgaan dat ze meerderjarig zijn. Maar voor De Morgen “liegen” ineens alle asielzoekers.

Framing: het is niet onschuldig. Politieke taal leidt tot sociaal gedrag, weten we sinds Victor Klemperer. De joodse taalkundige overleefde het nazi-regime dankzij zijn huwelijk met een ‘arische’ vrouw. In zijn boek ‘LTI. Lingua Tertii Emperii’ (de taal van het Derde Rijk) legt hij bloot hoe taal een centrale rol speelt in de bouw van totalitaire politieke systeem. Hij beschrijft wat er gebeurde met de taal van de publieke en private sector: de manipulatie ervan, de deconstructie en de reconstructie. Zo gebruikten de nazi’s graag en veel superlatieven. Alles is totaal (Totalkrieg), eeuwig (‘duizendjarig rijk’), historisch. Beweging en actie kenmerken ook de LTI: Sturmabteilung (de SA); der Stürmer (blad waarin de jodenhaat wordt gepredikt); der Angriff (de aanval, lijfblad van Goebbels). Volk is ook populair: volksfeest, volksbewust, volksgemeenschap, volksnabij, volksvreemd, volkskameraad, volkskanselier, Volksschädling (volksschadelijke).

Racisme is een vorm van sociale constructie, stelt ook de Pools-Britse socioloog Zygmunt Bauman in ‘Modernity and the Holocaust’. Het gebruik van metaforen was ook een kenmerk van de Duitse propagandataal. De tuinmetafoor werd al in 1930 gebruikt door sommige nazi-ideologen. Onkruid wieden is geen destructieve maar een creatieve, helende daad. Zo ook de uitroeiing van gehandicapten, joden en zigeuners. Gewoon een zaak van toegepaste wetenschap, vergelijkbaar met de wijze waarop tuiniers met planten omspringen. Want anders worden die overwoekerd door onkruid.

Dit alles heeft tot gevolg dat de woorden van Hitler en zijn kompanen zijn doorgedrongen tot het taalgebruik en handelen van de gewone Duitsers in de jaren ‘30 en ‘40 van vorige eeuw. De gevolgen daarvan zijn gekend.

Tahar Ben Jelloun stelt in ‘Papa, wat is een vreemdeling?’ het volgende: “We moeten af van kant-en-klare ideeën, van spreekwoorden en gezegden die generaliserend zijn en dus de kant van het racisme uitgaan”. Hij legt ook de verantwoordelijkheid bij elk individu. “De strijd tegen racisme begint met letten op je taalgebruik.” stelt Ben Jelloun. En: “Door niet te reageren en niet te handelen maken we racisme banaal en arrogant.”