De wereldwijde vergrijzing negeren, doet ze niet verdwijnen

Ernest Malole, 63 jaar, werkt al twintig jaar voor hetzelfde Zuid-Afrikaanse bedrijf. Twintig jaar, telkens opnieuw met tijdelijke interim-contracten. Zwaar werk: heffen, sleuren, slepen. Pas de dag ervoor weet hij of hij morgen kan werken. Pensioenrechten bouwt hij nauwelijks op. Zijn vooruitzichten op een pensioen? “Enkel mogelijk als ik de lotto win.”

Mojirunessa, 75 jaar, Bangladesh, staat alleen in voor het gezinsinkomen en de zorg voor haar zorgbehoevende man en haar zoon met een zware beperking. Elke dag verkoopt ze van 6 uur tot 22 uur brood en bettel-kauwbladeren in een klein marktkraampje. Haar inkomen is het enige inkomen dat het gezin heeft. “Elke dag is overleven, naar morgen kunnen we niet kijken.”

Twee getuigenissen die illustratief zijn voor de omstandigheden waarin tal van ouderen in minder ontwikkelde landen verkeren. Slechts twee van de vele. Toch moeten ze op deze internationale dag van de ouderen, 1 oktober, in de kijker gezet worden. Want ouderen zijn nog te vaak een blinde vlek in het ontwikkelingsbeleid.

Vergrijzing: lang niet enkel een Europees fenomeen

De getuigenissen van Ernest en Mojirunessa zijn verhalen die de komende jaren steeds meer zullen opduiken. Wereldwijd groeit het aantal ouderen aan een enorm tempo. Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie stijgt het aandeel 60-plussers tegen 2050 van 12,3% naar 21,5% van de wereldbevolking. In absolute cijfers: van 870 miljoen naar meer dan 2 miljard ouderen. Op amper een dertigtal jaar tijd.

Volgens de Wereldgezondheidsorganisatie stijgt het aandeel 60-plussers tegen 2050 van 12,3% naar 21,5% van de wereldbevolking

Die vergrijzing is niet enkel een Westers verhaal. Integendeel, verhoudingsgewijs steeg de levensverwachting de voorbije decennia het sterkst in Azië, Noord-Afrika en het Midden-Oosten. Op enkele decennia tijd steeg de levensverwachting er met 25 tot 30 jaar, het dubbele van de stijging bij ons. Latijns-Amerika en Sub-Sahara Afrika komen niet ver achter. De trend laat zich voelen, ook vandaag al. In heel wat landen is noch de omgeving, noch de publieke dienstverlening voorzien op de noden van die snel groeiende groep ouderen.

Toch blijven de vaak precaire levensomstandigheden van ouderen onderbelicht. Gemakshalve gaan we er vanuit dat ouderen in landen zonder sociale zekerheid wel ondersteund worden in familieverband. Terwijl in meer en meer ontwikkelingslanden de jongere generaties wegtrekken naar de steden, en ouderen in landelijke gebieden achterblijven. Ook de huidige vluchtelingenstroom laat heel wat ouderen alleen in hun thuisland achter, waar vooralsnog weinig aandacht voor is.

Uitdagingen: sociale bescherming, mensenrechten en noodhulp

Rapporten van de Wereldgezondheidsorganisatie en de Internationale Arbeidsorganisatie schetsen tot in detail voor welke uitdagingen we staan. Gezondheidszorg is daar een van. Meer dan 60% van de ouderen in lage-inkomenslanden heeft geen toegang tot gezondheidszorg. De kostprijs ligt te hoog, of betaalbaar transport is niet beschikbaar.

Ook op vlak van inkomenszekerheid is de situatie penibel. Slechts 1 op 4 ouderen in lage- en middeninkomenslanden ontvangt een pensioen. Nog los van de vraag of dat pensioen leefbaar is. Zeker in landen met een uitgebreide informele economie bouwen mensen nauwelijks pensioenrechten op. Oudere vrouwen en mannen worden er letterlijk en figuurlijk gedwongen om te blijven werken tot ze erbij neervallen, en dat in slecht betaalde en precaire omstandigheden.

In de praktijk lijken mensenrechten minder en minder evident te worden naarmate mensen ouder worden. Het recht op autonomie, op een leefbaar inkomen, op persoonlijke waardigheid, op vrijheid van onterende behandeling, op deelnemen aan de samenleving, … Stuk voor stuk zijn ze minder vanzelfsprekend wanneer het om oudere mensen gaat. En al zeker wanneer die ouderen zorgbehoevend zijn.

Nog een uitdaging? De menselijke tol van natuurrampen en andere humanitaire crisissen. Ook die dreigt groter te worden naarmate de bevolking vergrijst. Ouderen zijn vaak moeilijker te evacueren, kwetsbaarder tijdens de ramp zelf, en gevoeliger voor het uitblijven van snelle hulpverlening na afloop. Zo was 75% van de dodelijke slachtoffers van de orkaan Katrina ouder dan 60, en 56% van de slachtoffers door de tsunami in Japan was ouder dan 65. Ook tijdens de recente orkaan Irma doken in de internationale pers gelijkaardige signalen op: van het moeilijker evacueren tot ouderen die overlijden door aanhoudende stroompannes. Toch besteedt slechts 1% van de humanitaire hulpprojecten specifiek aandacht aan ouderen, zo blijkt uit cijfers van HelpAge International.

Naar een mensenrechtenverdrag voor ouderen?

De universele mensenrechten mogen dan wel voor iedereen gelden, toch vonden we het in het verleden wenselijk om voor doelgroepen die met extra uitdagingen geconfronteerd worden specifieke verdragen op te stellen. Voor de rechten van het kind, van de vrouw en personen met een handicap hebben we stuk voor stuk verduidelijkt wat die universele mensenrechten specifiek betekenen in hun situatie. We stellen duidelijk vast dat het met de mensenrechten van ouderen al te vaak droevig gesteld is. Waarom zouden zij dan niet in het bovenstaande rijtje kunnen thuishoren?

Al zeven jaar lang probeert men binnen de VN tot een versterking van het mensenrechtenkader voor ouderen te komen. Zelfs de onafhankelijke VN-expert voor de mensenrechten van ouderen stuurt hier (weliswaar in diplomatieke termen) op aan. Internationale ngo’s zoals HelpAge International en Age Platform Europe treden haar bij.

Vergrijzing of geen vergrijzing, we stellen vast dat de huidige regering in haar ontwikkelingsbeleid nauwelijks inzet op sociale bescherming

Ironisch genoeg zijn het net de Zuid-Amerikaanse en Afrikaanse landen die hiervoor het sterkst aan de kar trekken. Vaak landen die nog de langste weg hebben af te leggen. Westerse overheden staan met de voet op de rem, in hoofdzaak uit weerzin voor de politieke energie die het onderhandelen van een nieuw verdrag vergt en omwille van de rapporteringsverplichtingen die ermee gepaard gaan. Al is maar de vraag hoe zwaar dat doorweegt wanneer het over mensenrechten gaat.

Neemt de Belgische regering actie?

Zijn ouderen nu echt een blinde vlek? Binnen de sector van de ontwikkelingssamenwerking zijn tal van zinvolle initiatieven te vinden die op ouderen inzetten. Van projecten die oudere boeren helpen overstappen op caviateelt, die fysiek minder zwaar is, tot organisaties die de gaten in de gezondheidszorg in meer afgelegen gebieden opvangen. Alleen mist het breder kader en de politieke interesse. Alle signalen van onder meer de Wereldgezondheidsorganisatie en de Internationale Arbeidsorganisatie ten spijt.

Vergrijzing of geen vergrijzing, we stellen vast dat de huidige regering in haar ontwikkelingsbeleid nauwelijks inzet op sociale bescherming. Nochtans moet Alexander De Croo als voormalig minister van Pensioenen ongetwijfeld inzien hoe belangrijk sociale bescherming voor ouderen is. We vragen dan ook duidelijk hier extra aandacht aan te besteden in het Belgisch ontwikkelingsbeleid.

Ouderen hoeven immers absoluut geen last te zijn. Hoe meer ouderen zelfstandig kunnen blijven leven, de zorg voor familieleden opnemen en helpen met het onderwijs van de kinderen, hoe meer ze in die landen mee voor ontwikkeling kunnen zorgen.

Maar daar zijn structurele inspanningen en een doordachte aanpak voor nodig. Door in te zetten op inkomenszekerheid en gezondheidszorg. Door te zorgen dat mensenrechten niet verwateren naarmate mensen ouder worden. En door te zorgen dat ouderen als volwaardige burgers kunnen blijven bijdragen tot de ontwikkeling van hun gezin, hun familie en hun omgeving.

Op deze internationale dag van de ouderen slaan de Vlaamse ouderenorganisaties en ontwikkelingsbewegingen FOS, Wereldsolidariteit en Trias daarom de handen in elkaar om de internationale vergrijzing op de kaart te zetten. Omdat iedereen menswaardig ouder moet kunnen worden. En omdat de vergrijzing negeren, ze niet doet verdwijnen.

Nils Vandenweghe, directeur Vlaamse Ouderenraad