‘Europa, deel ons niet op in bondgenoten en vijanden, beschouw ons als vrienden’

Sayyed Hani Fahs ontvangt me in zijn woning in Zuid-Beiroet, bolwerk van Hezbollah. ‘Voor de gelovige sjiieten die vandaag achter Hezbollah staan, heb ik geen boodschap. Ze gedragen zich als een Iraanse diaspora in Libanon, eerder dan als Libanezen. Ik hoop dat Hezbollah een gewone Libanese partij kan worden, in plaats van de gewapende arm van Iran in Libanon. Ik wil de macht van religieuze leiders uit de politiek bannen.’

Het is een op zijn minst verwonderlijk statement uit de mond van een Libanese sjiitische geestelijke. De toon is gezet voor een drie uur durend gesprek dat heersende denkbeelden uitdaagt. Niet alle sjiitische geleerden gingen immers akkoord met Hezbollah toen die Libanese sjiitische militie begin 2013 aan de zijde van het Syrische regime ging vechten.

Sayyed Hani Fahs is gekend om zijn inspanningen voor een dialoog tussen religieuze gemeenschappen. Met zijn contacten bij zowel Sayyed Hassan Nasrallah van Hezbollah en de Iraanse ayatollah Khamenei, als bij de Syrische oppositie, fungeert hij bovendien als go-between tussen beide kampen. Hij roept Iran en Hezbollah op het verstand te laten primeren op de wapens en te bouwen aan een alliantie met alle Syriërs, en niet met het regime van Bashar Assad.

Sayyed Hani Fahs: De val van het Syrische regime zal Hezbollah verzwakken, maar niet vernietigen. Syrië mag dan nog een grote bron van macht zijn voor Hezbollah, het is lang niet de enige. Libanese anti-Hezbollah partijen die dromen van hun vernietiging zouden beter twee keer nadenken voor ze dit politieke evenwicht uitdagen. Het Libanese politieke systeem is zo ingericht dat geen enkele partij een andere kan uitschakelen. Een totale nederlaag voor Hezbollah zou slecht uitdraaien voor alle Libanezen, maar een totale overwinning ook.

Ziet u zichzelf in het vacuüm stappen als Hezbollah zou verzwakken?

Sayyed Hani Fahs: Waarom denkt u dat ik de sjiieten wil leiden zoals Hezbollah dat doet? Ik heb geen religieus-sektarische agenda, maar wel een civiel, nationaal en democratisch programma. Ik ontwikkel mijn politieke ideeën en standpunten als Libanees, niet als sjiiet. Ik zal nooit actief zijn voor een religieuze politieke partij, maar ik respecteer ieders recht om een politieke partij op te richten zolang dat gebeurt met respect voor de wet en zonder wapens.

Vandaag steunen vele sjiieten Hezbollah, maar dat kan veranderen. Hezbollah is nooit de enige religieuze en politieke vertegenwoordiger van de sjiieten geweest. Geloven dat alle Libanese sjiieten voor Hezbollah zijn, is hetzelfde als geloven dat alle Egyptenaren voor de Moslimbroeders of alle Syriërs voor de Baath partij zijn.

Hezbollah mobiliseert de Libanese sjiieten voor een oorlog op basis van hun geloof, de verdediging van sjiitische heiligdommen in Syrië en trauma’s van het verleden. Jongeren vertelden me: “Het bloedbad van Karbala blijft voortduren. Onze martelaren rusten in vrede omdat zij sterven om ons in de toekomst vrede te gunnen.” Wat zou u aan deze jongeren vertellen?

Sayyed Hani Fahs: Niets. Nu is niet de tijd om met hen in debat te gaan. Ze hebben hun gezond verstand verloren. Ze zijn vergeten dat het bij burgerlijke én religieuze wet verboden is om een andere mens te doden, zelfs als die person gelooft dat het noodzakelijk is om jou te doden. Dat een mensenleven heiliger is dan eender welk heiligdom. We moeten breken met het oorlogsverleden, in plaats van het weer boven te halen om nieuwe oorlogen te verantwoorden voor een zogenaamde vrede in de toekomst.

Trouwens, soennitische extremisten plegen net aanslagen in Libanon omdat Hezbollah de Libanese sjiieten in Syrië laat vechten. Zo maakt Hezbollah het land onveiliger voor iedereen en zeker voor de sjiieten. Dat Hezbollah vecht in Syrië betekent niet dat de sjiieten vechten in Syrië. Het betekent enkel dat Hezbollah daar vecht. Maar vele soennieten denken nu dat “de sjiieten” vechten in Syrië en daarom nemen ze wraak op “de sjiieten”.

Met religieus aanzien overtuigt Hezbollah de sjiieten van hun politieke beslissingen.

Sayyed Hani Fahs: En zo krijgen misdaden een morele autoriteit toegediend. Maar de eer van Imam Ali en Imam Hoessein verdedigen betekent niet dat je moet gaan moorden in Syrië. Ik merk dat religieuze mensen zichzelf snel beschouwen als alwetende geleerden. Ze roepen nieuwe pseudoreligieuze concepten in het leven. Ze zijn niet gelovig, maar misleid. Alle moordenaars moorden terwijl ze geloven in de goedheid van hun daden. De echte schuldigen zijn de leiders die sektarische angsten opwekken om de hele regio in de chaos te storten, enkel om mensen te overtuigen dat hun autoritaire regime beter is dan vrijheid.

U hebt contacten met Hezbollah-leider Hassan Nasrallah en de Iraanse ayatollah Khamenei. Wat vertelt u hen?

Sayyed Hani Fahs: Dat ik niet hun vijand ben, maar hun ideologische tegenstander. Mijn probleem met Hezbollah was nooit het verzet, maar wel het gewapend verzet. Een gewapende strijd leidt misschien tot onderhandelingen met Israël, maar wat hebben de Palestijnen daarmee gewonnen? Zelfs Hamas is nu de grenspolitie van Israël. En na de terugtrekking van Israël uit het Zuiden in 2000 en de oorlog van 2006 werd ook Hezbollah de grenspolitie van Israël. In plaats van de nieuwe vrijheid te gebruiken om de regio vooruit te helpen, gebruikten Iran en Hezbollah ze als opportuniteit om hun macht in Zuid-Libanon nog meer te verankeren. Iran bouwt zijn invloed op de zwakheid van anderen.

Maar net dat werd hùn zwak punt.

‘Dat Hezbollah nu aan de zijde van Assad gaat vechten, ontmaskert hen als instrument van een Iraanse politiek.’

Sayyed Hani Fahs: Ja. Hoe langer Hezbollah na de terugtrekking van Israël blijft vasthouden aan de wapens, hoe duidelijker het wordt dat die wapens een ander doel dienen dan de strijd tegen Israël. Dat ze nu aan de zijde van Assad gaan vechten, ontmaskert hen als instrument van een Iraanse politiek. Daarom zeg ik tegen Nasrallah en Khamenei: verstand brengt je verder dan spierballen. Versterk het verzet door te bouwen aan een alliantie met alle Syriërs.

Waarom zijn de sjiieten van Zuid-Libanon zo nauw verbonden met Iran?

Sayyed Hani Fahs: Dat is historisch gegroeid. In 1979 moest de nieuwe islamitische republiek Iran als Perzisch-sjiitisch land invloed verwerven in een Arabisch-soennitisch (meerderheid) Midden-Oosten. Dus kwamen ze naar het strategische zuiden van Libanon – aan de frontlijn met Israël – om via een religieuze anti-Israëlische verzetsorganisatie, Hezbollah, een grote hefboom te hebben in de regionale politiek. Ze gebruikten het belangrijkste conflict in de Arabische wereld om hun macht op te bouwen.

Waar waren de Arabische landen al die tijd?

Sayyed Hani Fahs: De Arabische landen die nu zo tegen Iran van leer trekken, hebben de macht van hun vijand deels aan zichzelf te danken: toen Israël van 1982 tot 2000 Zuid-Libanon bezette, trokken de Arabische landen zich terug uit het anti-Israëlische verzet, maar bleven ze wel betrokken in de burgeroorlog. Dat zijn de inwoners van Zuid-Libanon niet vergeten. De geschiedenis leerde hen dat ze op Arabische leiders niet hoeven te rekenen om hen te beschermen tegen Israël. Daarom verwelkomden Libanezen van alle achtergronden, niet enkel de sjiieten van Zuid-Libanon, het door Iran gesteunde verzet van Hezbollah.

De sjiitische Islamitische Republiek Iran dook gewoon in het vacuüm en hielp de bevolking in het Zuiden – waarvan de meerderheid sjiitisch – met financiële hulp, heropbouw van infrastructuur en wapens voor Hezbollah. En ze wonnen: Hezbollah verdreef de Israëli’s uit Libanon in 2000.

In de hele regio zien gematigde krachten met lede ogen aan hoe extremisten van vijandige kampen elkaar versterken.

Sayyed Hani Fahs: Extremisten onder alle partijen bij het regionale conflict zijn stuk voor stuk een grotere bedreiging voor hun eigen gemeenschap dan voor de anderen. Hezbollah is een grotere bedreiging voor de sjiieten dan Israël of de extremistische soennieten. Joodse extremisten in Israël zijn gevaarlijker voor de veiligheid van Israël als joodse staat dan islamitische extremisten zoals die van Hezbollah.

‘Ik hoop dat Hezbollah een gewone Libanese partij kan worden, in plaats van de gewapende arm van Iran in Libanon.’

Het linkse politieke kamp is op sterven na dood in Israël. Rechtse seculiere partijen zien zich genoodzaakt coalities aan te gaan met religieuze extremisten, net zoals het Syrische regime nu een alliantie heeft met de extremisten van Hezbollah. Het Israëlische en Syrische regime bevinden zich in een vergelijkbare situatie: ze doen seculiere, linkse partijen verdwijnen en voeden zich met extreme religieuze partijen, of het nu joodse, soennitische of sjiitische partijen zijn.

Het Westen lijkt machteloos op deze ontwikkelingen toe te zien, maar onze verantwoordelijkheid is groter dan op het eerste zicht lijkt.

Sayyed Hani Fahs: Het scenario dat ik net schetste, wordt bestendigd door een kortzichtige Amerikaanse en Europese politiek die ons opdeelt in kampen van goeden en slechten, in plaats van consequent en rechtlijnig de goede oplossing te bevorderen. Je kan het vergelijken met de houding van de christenen in het Midden-Oosten. Zij kiezen een kamp, ze zijn verdeeld tussen de soennieten en de sjiieten. Ook het Westen kiest een kamp. Dit moedigt de strijd tussen soennieten en sjiieten aan, en dat heeft dan weer desastreuze gevolgen voor iedereen. Waarom geen politieke creativiteit aan de dag leggen?

Is de Europese beslissing om de gewapende strijdkrachten van Hezbollah op de terroristenlijst te plaatsen, een voorbeeld van zulke creativiteit? Die beslissing leek wel getimed om samen te gaan met de start van nieuwe onderhandelingen tussen Israëli’s en Palestijnen. Strategisch was dat niet onverstandig.

Sayyed Hani Fahs: Inderdaad, maar dan moeten de Europeanen het wel menen. Druk op Hezbollah zal tot niets leiden zonder parallelle druk op Israël. Niets geven aan Palestina, is alles geven aan Hezbollah. Wij, de critici van Hezbollah, moeten mensen kunnen overtuigen dat een oplossing tussen Israël en Palestina mogelijk is zonder Hezbollah. Maar we kunnen geen verwezenlijkingen voorleggen aan de Libanezen, terwijl Iran en Hezbollah nog altijd kunnen beweren dat ze Israël hebben verslagen.

U hebt regelmatig contact met Europese diplomaten. Wat vertelt u hen hierover?

Sayyed Hani Fahs: Geef ons krachtige wapens om tegen Hezbollah in te gaan. En het beste wapen is meer druk op Israël en meer steun voor Mahmoud Abbas in de onderhandelingen. Dan zou Hezbollah pas verzwakken. Ik vertel hen dat het Westen mee heeft bijgedragen tot het extreme klimaat in Syrië. Als jullie leiders twee jaar geleden de seculiere oppositie in Syrië hadden gesteund, had Hezbollah buitenspel gestaan. Maar nu, nadat ze eerst iedereen hun grootste macht lieten gebruiken – Hezbollah, Syrië, Rusland en Iran – komen ze met dit soort beslissingen. Het Westen laat consequent na om constructieve krachten te steunen. Ze steunen niet de seculiere oppositie in Syrië. Ze steunen niet de Palestijnse onderhandelaars die zoveel op het spel zetten door zich te engageren in onderhandelingen met een veel sterkere tegenpartij.

U zet zich al jaren in voor interreligieuze dialoog en zag veel van uw werk teniet gaan.

Sayyed Hani Fahs: In het huidige klimaat waarin religieuze extremisten – sjiieten en soennieten – een politieke oorlog uitvechten en hun respectievelijke gemeenschappen achter zich scharen met haat voor de anderen, is dialoog onmogelijk. De redelijkheid zal terugkeren als Hezbollah verzwakt. Toen hun strijders in lijkkisten uit Qusayr terugkwamen, werden ze al wat redelijker. Het is altijd gevaarlijk om Hezbollah te veel onder druk te zetten. Dus laten we ze van binnenuit koken, zoals in een broeikas.

De aanslagen in Bir el-Abed, de verkiezing van president Hasan Rohani in Iran, de Europese beslissing om de gewapende strijdkrachten van Hezbollah op de terroristenlijst te plaatsen,… Al deze ontwikkelingen zetten Hezbollah aan het rekenen en ons geven ze de kans om compromissen af te dwingen. Maar we moeten geduldig zijn. Eerst zal het erger worden vooraleer het weer beter wordt. Het zal lang duren vooraleer de boom rijpe vruchten draagt, maar de boom zal langer leven.

Kunt u voorbeelden geven van die vruchten?

Sayyed Hani Fahs: Er gebeuren hoopvolle dingen. Ik steun een organisatie die mensen van verschillende achtergronden samen brengt om de straten te herstellen wanneer die vernield zijn door sektarische aanslagen of gevechten. Met hun werk maken zij een andere toekomst tastbaar. Bijvoorbeeld in Tabbaneh en Jabal Mohsen, de rivaliserende wijken in Tripoli. Of in Irak, waar ze na de ontploffingen met jongeren en kinderen werken. Of na de bomaanslag in Achrafiyeh (Beiroet, nvdr), toen ze de hele straat vernieuwden. En in Abra (Sidon, nvdr) begonnen ze onmiddellijk na de recente gevechten de straten schoon te maken. Het terrein van de verdraagzaamheid, niet enkel dat van de haat, vergroot met elk incident.

De boom zal het langst leven als er een fundamentele verzoening komt. Moet dat niet gebeuren via het onderwijs?

‘Libanese scholen zijn langzaam aan sektarisch geworden. Dat is de echte crisis.’

Sayyed Hani Fahs: Absoluut. Zonder een radicale hervorming van het onderwijssysteem, waar ook ter wereld, zal er niets fundamenteel veranderen. Libanese scholen zijn langzaam aan sektarisch geworden. Dat is de echte crisis. Om het sektarische conflict te doen voortduren, hebben ze een systeem gecreëerd waarin kinderen opgroeien binnen hun zuil. Kleine verschillen worden sterker benadrukt dan grote gelijkenissen. Daarom hebben we vandaag soennitische en sjiitische falafel, soennitische en sjiitische kip. (lacht)

Onderwijs benadrukt de verschillen tussen de Libanezen, terwijl het net een nationale identiteit van burgerschap zou moeten bouwen.

Sayyed Hani Fahs: Ik wil gelijkenissen belichten en verschillen minimaliseren. Ook in België begonnen leiders details te benadrukken die jullie van elkaar onderscheiden, om zo een splitsing van het land kunnen verantwoorden. Maar je kan evengoed gelijkenissen benadrukken die jullie verenigen, om de eenheid van het land te verantwoorden. Als de nationale staat verzwakt, nemen mensen andere identiteiten aan. Zo verzwakt de staat verder en uiteindelijk ga je het bestaan van de andere ontkennen. Wij Libanezen zijn een verdraagzaam en waardig volk, maar het sektarische systeem waar de regionale grootmachten zoveel belang bij hebben, stort ons van crisis in crisis.

In België is de verhouding tussen de deelstaten geregeld door de wet. In Libanon hebben we niet eens een staat. In België komt vrijheid voort uit de wet. In Libanon grijpen we de vrijheid. In België regeert de wet de burgers. In Libanon regeren de burgers over de wet. Wij houden de wet in onze handen. De waarde van een mens komt hier voort uit zijn macht om zich buiten de wet te stellen. Libanisme, zo noemde Gorbatsjov het. En daar schaam ik me voor.

Wat is uw visie voor een nieuw Libanon en Syrië? Wat is de rol van Europa?

Sayyed Hani Fahs: Onze toekomst zal beter zijn met een seculiere staat, zonder militaire en politieke macht voor religies. Een staat die religie kan respecteren, een staat gebaseerd op nationaal burgerschap en vrijheid. We moeten onze eigen vorm van secularisme bouwen. In ieder geval moet Europa ons helpen door ons als gelijke partners te benaderen. Jullie zijn twijfelaars. Jullie denken dat jullie een kamp moeten kiezen, ons moeten opdelen in bondgenoten en vijanden. Maar zo gooien jullie olie op het vuur. Waarom kiezen jullie niet voor ons, wij die geen kamp kiezen maar de waarden van de Franse revolutie verdedigen: vrijheid, gelijkheid en broederschap?

Volg de bijdragen van Pieter Stockmans op zijn MO* Wereldblog en de facebookpagina ‘Tussen Vrijheid en Geluk’. Stockmans deed in Libanon onderzoek naar de rol van Hezbollah in de Syrische burgeroorlog, en de ontwaking van de slapende Libanese burgeroorlog in Syrië.