Frankrijk: verdwijnt het politieke centrum en wordt Le Pen aanvaardbaar gemaakt?

Behoort Frankrijk binnenkort tot de lijst van landen waar de ‘center ground’ verdwenen is, zoals in de VS met de verkiezing van Donald Trump of de Brexit van het Verenigd Koninkrijk? Of wordt, net als in Nederland, vooralsnog een dijkbreuk vermeden?

De eerste ronde van de Franse presidentsverkiezingen was alleszins een electorale aardbeving van formaat. In een ultieme sprint eindigden 4 kandidaten allen rond de 20% met respectievelijk de ‘linkse populist’ Jean-Luc Mélenchon (19,5%, 7 miljoen stemmen), de traditioneel rechtse François Fillon (20,1%, 7,2 miljoen stemmen), ultra-rechtse Marine Le Pen (FN, 21,3%, 7,7 miljoen stemmen) en als eerste Emmanuel Macron (24% en 8,5 miljoen stemmen).

De fragmentatie van het politieke spectrum waarbij de anti-systeemkandidaten het opvallend goed doen, is de belangrijkste vaststelling van de eerste ronde. Ter linkerzijde stak Mélenchon de kandidaat van de Parti Socialiste voorbij en ter rechterzijde deed Marine Le Pen hetzelfde, al is haar anti-systeem opstelling veeleer een ‘pose’ en fundamenteel van een antidemocratische aard.

Fillon en Mélenchon nipt gebuisd

De campagne van François Fillon werd doorkruist met allerlei schandalen – waarbij bleek dat niet alleen zijn echtgenote Penelope Fillon maar ook twee kinderen als parlementair medewerker werden uitbetaald zonder ooit het werk gedaan te hebben.

Maar Fillon koos tevens voor een thatcheriaans programma van harde besparingen, flexibilisering en privatiseringen met 500.000 ambtenaren minder (op de ± 5 miljoen). Voor een rechterzijde die vorig jaar nog zeker was van haar zege, was zijn diskwalificatie een bittere pil.

Einde maart zag de werkgeversfederatie MEDEF de bui al hangen en kozen steeds meer ondernemers voor Emmanuel Macron. Vandaag kan rechts enkel nog hopen dat een parlementaire vertegenwoordiging enkele ministerzetels zal opleveren. Of dit lukt is allesbehalve zeker gezien de hoge scores van Le Pen in traditionele rechtse bastions.

Ook de Parti Socialiste ligt in de lappenmand na de eerste ronde. Benoît Hamon won in januari tegen alle verwachtingen de linkse voorverkiezingen. Zijn linkse kandidatuur stond in rechtstreekse concurrentie met deze van Jean-Luc Mélenchon die reeds een jaar voordien van start was gegaan met France Insoumise, een nieuwe beweging rond een netwerk van linkse activisten die dezelfde werkwijze hanteert als Bernie Sanders in de VS.

In een eerste fase werd druk uitgeoefend op Mélenchon om zich terug te trekken. Maar de diepe ontgoocheling in Hollande gaf Mélenchon een geloofwaardigheidsbonus ten opzichte van Hamon. Toen beide kandidaten 10-12% in de opiniepeilingen behaalden, kozen vele PS zwaargewichten ervoor om Macron te steunen. Hij was immers de enige die Marine Le Pen zou kunnen tegenhouden. Hierdoor zakte Hamon verder naar de 6-7% terwijl Mélenchon opklom naar de 20% en de drie andere topkandidaten bijna kon uitdagen voor een duel in de tweede ronde.

Dégage

Mélenchon kreeg de wind in de zeilen dankzij een sterk ‘dégage’ (of ga-weg) gehalte, naar analogie van het que se vayan todos dat in Latijns-Amerika aan de basis lag van de verkiezing van figuren à la Rafael Corea of Evo Morales. Daarnaast combineerde hij ecologische voorstellen met een keynesiaans investeringsbeleid. Ongehoorzaamheid ten opzichte van de Europese begrotingsnormen zouden dit mogelijk maken en de volkssoevereiniteit herstellen.

Naar het voorbeeld van Podemos voerde France Insoumise ook campagne om de democratie te herstellen, te beginnen met een constituante die een nieuwe grondwet zou moeten uitwerken die aan de bevolking per referendum voorgelegd zou worden.

Uiteindelijk eindigde Mélenchon als eerste in een aantal grootsteden van ‘le midi’ (Marseille, Montpellier, Toulouse) en kreeg hij de meeste stemmen onder de jeugd.

In arbeidersmiddens slaagde hij er zelfs in vele kiezers van Marine Le Pen af te snoepen. Helaas schoot hij 600.000 stemmen te kort om over haasje over te doen ten aan zien van Fillon én Le Pen.

De geselecteerden: Marine Le Pen en Emmanuel Macron

In de aanloop naar de eerste ronde profileerde Marine Le Pen zich als kandidaat van het échte Frankrijk; dat van de hardwerkende Fransman die lijdt aan de globalisering en Europa.

Het ranzige racisme van weleer werd ingeruild voor een algemene ongerustheid voor ‘le grand remplacement’ (de grote vervanging) waarbij demografische evoluties de ‘oorspronkelijke bevolking’ tot een minderheid zou verkleinen en de Franse identiteit zou doen verdwijnen. De islam blijft natuurlijk een mikpunt van kritiek wat haar ook de kans gaf zich als een Europese politica op te stellen, ‘vermits de christelijke beschaving zich in Europa heeft ontplooid’…

Maar wie is in feite de nieuwkomer Emmanuel Macron? Deze talentvolle jonge bankier van 39 jaar was enige tijd minister van Financiën in de regering van Manuel Valls. Voordien was hij algemeen secretaris van Hollande in het Elysée wat bij velen het idee heeft gewekt dat zijn kandidatuur werd ‘gepiloteerd’ door de huidige president himself. 

Zonder al te veel brokken te maken zette Macron op korte tijd met ‘En Marche’ een nieuwe politieke beweging op de kaart. Al profileert hij zich als anti-systeem kandidaat, op sociaaleconomisch vlak verdedigt hij met hand en tand de globalisering en het bijbehorende programma van deregulering, besparingen en privatiseringen.

“Poulain”

De eerste week van de campagne voor de tweede ronde werd bijna volledig beheersd door een spervuur van kritiek op Mélenchon omdat die op de avond van de eerste ronde weigerde onmiddellijk op te roepen voor Emmanuel Macron te stemmen.

Uiteindelijk riepen Mélenchon en France Insoumise op om ‘geen enkele stem aan Le Pen te geven’ en daarnaast blanco of ongeldig te stemmen of zich te onthouden.

Volgens le petit monde parisien was dit onverantwoordelijk, immoreel en schandalig. In plaats daarvan organiseerde France Insoumise een brede consultatie van de geregistreerde supporters inzake haar houding bij de tweede ronde: 36,12% opteren om blanco of ongeldig te stemmen; 34,8% om toch voor Macron te stemmen en 29% voor onthouding. Uiteindelijk riepen Mélenchon en France Insoumise op om ‘geen enkele stem aan Le Pen te geven’ en daarnaast blanco of ongeldig te stemmen of zich te onthouden.

Deze houding weerspiegelt een diep sentiment van afschuw ten opzichte van Hollande en zijn “poulain” Macron.

Talloze fabrieken sloten de deuren en er zijn 600.000 werklozen meer dan aan het begin van de legislatuur van Hollande. Het patronaat kreeg miljarden euro cadeau waarmee noch jobs werden geschapen noch nieuwe investeringen werden gefinancierd.

Als kers op de taart was er de Wet El Khomry waarbij het sociaal overleg op maat van de competitiviteit werd hervormd en de arbeidswetgeving ondermijnd. Dit alles heeft diepe littekens achtergelaten, niet het minst onder de socialistische achterban vermits de beruchte wet zelf zonder parlementaire meerderheid werd doorgevoerd.

Wanneer Macron na de eerste ronde koeltjes verklaart dat hij zowel oud links als oud rechts wil bekampen en Frankrijk verder wil “moderniseren”, en dit desnoods met ordonnanties (volmachten) geeft hij een duidelijk signaal: ‘Ik ben misschien een jonge bankier maar zal het (sloop) werk van François Hollande verder zetten’.

Dit is ook wat Marine Le Pen elke dag herhaalt. Daags na de eerste ronde nam zij ontslag als voorzitter van het Front National in een poging om haar draagvlak te verruimen. Ze stelt de tweede ronde voor als een referendum waarbij men zal kiezen tussen Frankrijk en de globalisering. Tijdens nokvolle meetings verklaart ze: ‘Het volk moet het opnemen tegen de politieke kaste en Frankrijk moet zijn soevereiniteit terugvinden!’ terwijl tienduizenden aanwezigen op de meetings luidkeels ‘on est chez nous’ (‘we zijn bij ons thuis’) scanderen…

Moddergevecht

Zoals voorspeld werd het televisieduel tussen Emmanuel Macron en Marine Le Pen een zeer brutaal debat. Le Pen viel onmiddellijk aan: ‘Mijnheer Macron, U bent de kandidaat van de globalisering, van de uberisering van de economie, van de precariteit, van het sociaal geweld  en de oorlog van allen tegen allen.’  

Tijdens deze boksmatch onderbraken beide kandidaten elkaar voortdurend. Het kakofonisch gehalte steeg gaandeweg en maakt het debat bij wijlen onverstaanbaar.

Toch haalde Macron het op technisch vlak en slaagde hij erin duidelijk te maken dat Le Pen in feite geen coherent project heeft voor Frankrijk. De ‘Frexit’ weet Le Pen moeilijk te verdedigen. Hijzelf pleitte voor een open, warm en veelkleurig Frankrijk tegen haat en verdeeldheid. Dit is echter niet voldoende om ‘de verworpenen der aarde’ die zich in Le Pens armen storten te overtuigen voor hem te stemmen.

De laatste peilingen geven een verhouding 42/58 ten voordele van Macron. Maar een aantal analisten sluiten een overwinning van Le Pen niet meer uit.

De laatste peilingen geven een verhouding 42/58 ten voordele van Macron. Maar een aantal analisten sluiten een overwinning van Le Pen niet meer uit. Zo verkiezen 30% van de kiezers van Fillon ervoor om Le Pen te stemmen en zou 20% zich onthouden.

Ook ter linkerzijde is men verdeeld tussen onthouding, blanco en een stem tegen Le Pen. Er is een gevaar van ‘gedifferentieerde onthouding’ waardoor Macron uiteindelijk stemmen te kort komt.

Met een 45-55 overwinning voor Macron is de politieke situatie in Frankrijk alleszins dramatisch veranderd wat ook een impact zal hebben op de komende parlementsverkiezingen in juni.

Twee aspecten zijn hierbij van doorslaggevend belang: de mate waarin het establishment wordt verworpen door la France d’en bas en de graad van banalisering van Front National en Le Pen.

Surrealisme in Frankrijk

Enkele anekdotes illustreren de ernst van de situatie.

François Ruffin, de tallentvolle maker van Merci patron, publiceerde in Le Monde van 5 mei een open brief aan Macron waarbij hij hem waarschuwt voor de afkeer die hij weet op te wekken: ‘Monsieur Macron, U wordt gehaat, gehaat en gehaat. U wordt getroffen door sociale doofheid’. Overal waar ik kom zeggen de mensen mij dat ze U verafschuwen.  Hoe is het mogelijk dat U gewoon verder wil gaan met het gevoerde beleid en een nieuwe Wet El Khomry aankondigt’, vraagt hij nog?

En inderdaad, Macron speelt met vuur en wijkt geen duimbreed af van zijn neoliberaal programma.

Toen ik vorige week even in de buurt van Montpellier was, kon ik gevolgen van deze opstelling opmeten.

Een tafel vol jongeren, allen met Magrebijnse roots stelt dat Macron beter niet verkozen wordt, ‘want Marine gaat onze werkloosheidsuitkeringen niet afpakken en Macron zal dit wel doen’.

In een links café met veel Mélenchon-aanhangers en ook wat nakomelingen van de Spaanse republiek (er zijn er heel wat in le Midi rouge) blijft iedereen thuis op 7 mei. ‘Le Pen zal niet winnen en wij laten ons niet chanteren… ‘Et si elle gagne, on prendra les armes s’il le faut…’, verwijzend naar de traditie van het antifascistisch verzet van de jaren 30 of le maquis.

In een ander café kijkt men naar de voetbalmatch Monaco-Juventus. Toch gaan gesprekken over de verkiezingen. Een tafel vol jongeren, allen met Magrebijnse roots stelt dat Macron beter niet verkozen wordt, ‘want Marine gaat onze werkloosheidsuitkeringen niet afpakken en Macron zal dit wel doen’.

Surrealistisch en tekenend voor de mate waarin Le Pen erin geslaagd is de demonisering van haar persoon en het Front National terug te dringen, vaak met de hulp van de media…

Verhuld fascisme

Al zijn er vele gelijkenissen, toch is het belangrijk te stellen dat Marine Le Pen geen Franse equivalent is van Donald Trump. Het Front National blijft de kenmerken dragen van neofascisme: syndicale vrijheden moeten beperkt worden en democratie zal snel teruggeschroefd worden.

Al is het racisme minder expliciet, het is er nog steeds en in de schaduw van het FN opereren een hele reeks websites die de ‘blanke’ Franse identiteit verdedigen en het opnemen voor ‘les Français de souche’. Deze bewegingen organiseren steeds meer mensen in wat later ook milities kunnen worden.

We hoeven maar naar Hongarije en Polen te kijken om te zien dat het verzet tegen de afbouw van democratische vrijheden niet onmiddellijk uit de economische topsferen afkomstig is.

In de vakbonden krijgt FN geen voet aan wal maar onder de achterban hebben de ideeën van Le Pen wél steeds meer weerklank gevonden. Al moet gezegd worden dat Mélenchon deze tendens van fascisering voor het eerst doeltreffend heeft gecounterd, toch is het gevaarlijk een fascistische dreiging te minimaliseren.

Het is natuurlijk correct te stellen dat de economische elite de kaart van het neo-fascisme nu niet wil uitspelen, maar van zodra het uiterst-rechts populisme zich weet te manoeuvreren in een machtspositie zal die elite snel haar kar keren en voordeel willen halen uit een autoritair ‘verdeel-en-heers’ regime.

We hoeven maar naar Hongarije en Polen te kijken om te zien dat het verzet tegen de afbouw van democratische vrijheden niet onmiddellijk uit de economische topsferen afkomstig is.

Kortom, ten opzichte van fascisme neemt men gewoon geen enkel risico. Dat is ook het standpunt van andere linkse en zelfs radicaal-linkse krachten die oproepen om het stembiljet van Macron te gebruiken tegen Marine Le Pen om haar percentage zo laag mogelijk te houden. Diezelfde krachten doen dit duidelijk met de oproep om nu reeds het sociaal verzet tegen Macron voor te bereiden én ervoor te zorgen dat links een sterke en eengemaakte vertegenwoordiging verovert in het parlement.

En die mogelijkheid bestaat op voorwaarde dat er een links eenheidsfront tot stand komt tussen socialisten, groenen, communisten en France Insoumise van Mélenchon. En ook dat is verre van zeker, mede omdat men het neofascisme minimaliseert…

Breuk met het neoliberalisme

Wat zijn de lessen voor progressieven in België of elders in Europa?

Vandaag ziet het establishment voordeel in de opkomst van het rechts populisme. Het verdeelt en verzwakt het sociaal verzet en biedt het voordeel van het politieke landschap te hertekenen rond een tegenstelling “autoritair nationalisme” versus “liberaal globalisme”.

In dit scenario mogen de verliezers van de globalisering gerust dromen van een etnisch-culturele zuiverheid of het sluiten van grenzen want intussen kunnen de voorstanders van neoliberale afbouw van de verzorgingsstaat een nieuw draagvlak vinden onder de kosmopolitische liberale en ethische middenklasse.

Het neofascisme de pas afsnijden vergt een visie en gemeenschappelijk handelen voor een ander Europa.   

Gezien het neoliberalisme voor steeds minder mensen welvaart en welzijn garandeert is het gewoon een kwestie van tijd vooraleer een dijkbreuk optreedt.

Een ander scenario vergt om te beginnen een politieke kracht die breekt met de neoliberale triptiek van deregulering, privatisering en soberheid.

Dergelijke krachten of boegbeelden zien we vandaag verschijnen in het progressieve kamp. Zij kunnen maar een meerderheid achter zich krijgen indien ze ook de heropbouw van sociale bescherming nastreven ‘waarbij niemand achterwege wordt gelaten’ zoals Jeremy Corbyn het met klem herhaalt in al zijn toespraken.

Om de etnische-culturele tegenstelling te overstijgen is het niet enkel nodig op te komen voor de sociale belangen van alle haves en have nots of het grote geld aan te spreken. Het zal eveneens nodig zijn een antwoord te formuleren op de crisis van de instellingen en het democratisch tekort.

Naast het aanpakken van corruptie en belangenvermenging in het politieke bestel is het nodig een volksvertegenwoordiging uit te bouwen die onder democratisch toezicht van burgers wordt gehouden en de instellingen uit te bouwen die aan de kant van de bevolking staan en niet van de financiële oligarchie, wat in wezen een sociaal, ecologisch en democratisch souvereinistisch project is.

Het neofascisme de pas afsnijden vergt met andere woorden ook een visie en gemeenschappelijk handelen voor een ander Europa.