Guatemala na de verkiezingen: onzekerheid troef

De uitslag van de lokale en nationale verkiezingen voorspelt weinig goeds voor Guatemala, dat gebukt gaat onder wijdverspreide overheidscorruptie, hardnekkige ongelijkheid en een aanhoudende migratiecrisis. Ook de werking van het gerecht – die andere zwakke tak van de Guatemalteekse instellingen – staat voor grote uitdagingen.

Begin september is immers finaal het doek gevallen over de CICIG, de VN-commissie tegen de straffeloosheid. Die stond jarenlang met succes het gerecht bij in het opsporen en bestraffen van criminele netwerken, die nauw verweven zijn met het politieke bestel.

Historisch lage opkomst

De presidentsverkiezingen van 11 augustus werden gewonnen door Alejandro Giammattei van de rechts-conservatieve partij VAMOS.

Twee uur voor het sluiten van de kiesbureaus deed de voorzitter van de verkiezingscommisie nog een emotionele oproep aan de Guatemalteken om te gaan stemmen. Het baatte niet, want de opkomst voor de tweede ronde was historisch laag: 42 procent. Ofwel: de laagste opkomst van de voorbije 24 jaar.

Voor veel Guatemalteken die snakken naar verandering was de keuze in deze tweede ronde van de presidentsverkiezingen er één tussen de pest en de cholera. Beide kandidaten zijn allesbehalve onbesproken figuren.

Ongeveer een vierde van de Guatemalteekse volksvertegenwoordigers stond onder verdenking van corruptieschandalen.

Sandra Torres van de centrumpartij UNE staat onder verdenking bij het Openbaar Ministerie voor illegale partijfinanciering en criminele samenzwering.

Ongeveer een vierde van de Guatemalteekse volksvertegenwoordigers stond onder verdenking van corruptieschandalen.

Alejandro Giammattei was directeur van Guatemala’s gevangenissysteem toen zich daar een geval van buitengerechtelijke executies van gevangenen voordeed. Hij werd vrijgesproken, maar de verdenking van mensenrechtenschending blijft aan zijn figuur kleven. Giammettei deed al twintig jaar lang, telkens onder de vlag van een andere partij, een gooi naar het presidentschap. Met een andere tegenkandidaat zou hij het wellicht nooit gehaald hebben.

Procureur-generaal opzijgeschoven

Even terug naar de eerste ronde van de presidentsverkiezingen, in juni. Toen trokken ruim acht miljoen Guatemalteken naar de stembus om 158 volksvertegenwoordigers en 430 burgemeesters aan te duiden. Ongeveer een vierde van de Guatemalteekse volksvertegenwoordigers stond onder verdenking van corruptieschandalen. Voor hen was herverkiezing de weg om immuniteit te verzekeren en controle te blijven uitoefenen over de vetpotten van de Guatemalteekse staat.

President Jimmy Morales, ooit verkozen onder de slogan “ni corrupto, ni ladrón” (corrupt nog dief), werd eind 2017 ook beschuldigd van illegale partijfinanciering. Zowel hijzelf als zijn zoon en broer kwamen in het vizier van het gerecht. Morales bond de strijd aan met de CICIG, die een cruciale rol speelde in het vooronderzoek. Hij riep de CICIG-voorzitter uit tot persona non grata en schortte de overeenkomst met deze VN-commissie voortijdig op.

Thema Aldana, die als procureur-generaal nauw samenwerkte met CICIG, stelde zich kandidaat voor de presidentsverkiezingen. Ze maakte van de strijd tegen de corruptie haar campagnethema en deed de hoop opleven op verandering. Maar zij werd buiten spel gezet door een arrestatiebevel naar aanleiding van een onregelmatigheid die zij in haar functie zou begaan hebben. Met het uitschakelen van Thelma Aldana net voor de verkiezingen van juni werd dan ook alle hoop op het wijzigen van de krachtsverhoudingen in Guatemala via verkiezingen de kop ingedrukt.

Veel arme kiezers stemmen niet op een ideologie, maar op wie voedsel, kledij of een zak cement schenkt in ruil voor die stem.

Vanuit de volksbewegingen deed Thelma Cabrera het bijzonder goed in de peilingen als vertegenwoordigster van de boerenorganisatie CODECA en voorvechtster van rechten voor de inheemse bevolking. Manolo García, directeur van ASERJUS, een partner van Broederlijk Delen, preciseert dat haar beweging een andere stroming vertegenwoordigt binnen het politieke panorama.

Naast de partijen van het traditionele “corruptiepact”, waar de huidige en de nieuwe president toe behoren, heb je een progressieve stroming die vooral een anti-corruptie agenda nastreeft en veel aanhang heeft in de steden. Maar daarnaast is er een derde stroming, geworteld in de boeren- en inheemse bewegingen op het platteland, die dromen van een fundamenteel ander Guatemala. Zij eisen een nieuwe grondwet, met recht op zelfbeschikking en respect voor de inheemse bevolking en een economisch model dat niet langer gestoeld is op export van grondstoffen en uitbuiting van landarbeiders.

Helaas moest opnieuw vastgesteld worden dat deze stroming helemaal niet krachtig genoeg was om door te stoten naar een tweede ronde. Het lukte niet om een eenheidskandidaat (of kandidate) naar voor te schuiven. En bovenal: veel arme kiezers stemmen niet op een ideologie, maar op wie voedsel, kledij of een zak cement schenkt in ruil voor die stem. Nieuwe bewegingen kunnen in dat opzicht niet opbieden tegen de miljoenen van de traditionele partijen.

De nieuwe president

Alejandro Giammattei wordt dus met 23% van de stemmen de nieuwe Guatemalteekse president op 14 januari 2020. Hij is gekant tegen abortus en het homohuwelijk en liet al verstaan dat hij de doodstraf opnieuw wil invoeren. Hij zal in januari 2020 huidig president Jimmy Morales vervangen. Een grote uitdaging voor zijn partij wordt het sluiten van allianties met de andere partijen, want VAMOS heeft geen enkele verkozene in het Congres. De figuren die hij naar voor schuift voor zijn regering behoren tot de machtige economische belangengroepen, het leger en organisaties van ex-millitairen uit de tijd van de burgeroorlog.

Meer van hetzelfde dus, wordt gevreesd en hij wordt nu al bestempeld als “Jimmyttei.”

Straffeloosheid

Ondertussen haalde huidig president Jimmy Morales zijn slag thuis in zijn strijd tegen de VN-commissie tegen de straffeloosheid. Op 3 september diende de CICIG haar eindverslag in, waarin hun indrukwekkend palmares nog eens in de verf wordt gezet. Het Guatemalteekse gerecht staat alweer alleen voor de immense uitdagingen. Volgens onderzoek zijn de criminele netwerken zich aan het herstellen, met stijgende moordcijfers en onopgeloste rechtszaken als gevolg.

Volgens onderzoek zijn de criminele netwerken zich aan het herstellen, met stijgende moordcijfers en onopgeloste rechtszaken als gevolg.

De aanvallen op magistraten van het Grondwettelijk Hof, dat kritisch staat tegenover de president, nemen toe. De verkiezing van nieuwe magistraten voor het hoogste gerechtshof en het hof van beroep in de komende maanden staat in de startblokken. Het parlement en de president spelen een cruciale rol in de finale benoemingsprocedure.

Het huidige panorama, met figuren die samen een stevig “pact van de corrupten” vertegenwoordigen, doet het ergste vrezen voor de rechtsstaat in Guatemala. Na een dodelijk treffen tussen leger en lokale bevolking in een anti-drugsoperatie reageerde Morales prompt met harde hand: op 5 september werd voor een maand de staat van beleg afgekondigd in 22 gemeentes. Met als gevolg de militarisering en opschorting van democratische rechten in een gebied waar tal van lokale conflicten zijn met grote ontginningsbedrijven.

Internationale gemeenschap

De internationale gemeenschap speelt in dit alles een niet te onderschatten rol. De steun vanuit de VS voor de strijd tegen de corruptie en voor de versterking van de rechtsstaat moest wijken voor andere doeleinden. Guatemala kreeg het status van “derde veilig land” om de migratiestroom uit Centraal-Amerika in te dijken. Het is bijzonder treurig vast te stellen dat de EU, de belangrijkste financierder van de CICIG, geen verzet aantekende tegen het opdoeken van de CICIG en zelfs niet het communiqué ondertekende van de G13 (de groep van de belangrijkste donoren van Guatemala) waarmee het de beslissing van de Guatemalteekse overheid betreurde.

Marlies Stappers van Impunity Watch vat het als volgt samen: ‘Je kunt als EU niet eerst enthousiast dappere, kritische activisten ondersteunen, om vervolgens, als het spannend wordt, weg te lopen. De Guatemalteken staan er nu weer alleen voor en dat is niet zonder gevolgen: rechters en activisten worden bedreigd en monddood gemaakt, of erger.’

Patricia Verbauwhede werkt bij Broederlijk Delen en is verantwoordelijk voor de programmawerking Guatemala en Nicaragua.