Niemand is illegaal: een radicaal antwoord op xenofobie in Zuid-Afrika

Het is niet de eerste keer dat migranten in Zuid-Afrika het slachtoffer zijn van xenofoob geweld. In 2008 waren er gelijkaardige xenofobe aanvallen waarbij er 62 doden vielen. De dieperliggende oorzaken bleven toen onopgelost. De focus lag op het controleren en beheersen van het geweld, maar daarna veranderde er niets. Het was dus slechts een kwestie van tijd tot het geweld weer zou losbarsten.

Een tweetal weken terug zei Goodwill Zwelithini, de koning van de Zoeloes in Zuid-Afrika, dat ‘buitenlanders hun koffers moesten pakken en weggaan’. Zijn uitspraak gooide olie op het vuur. Het geweld tegen Afrikaanse en Aziatische inwijkelingen laaide op.

‘Wij zeggen duidelijk: niemand is illegaal en wij steunen het vrij verkeer van mensen.’

De politiek aarzelde om het geweld te veroordelen en om de koning op het matje te roepen. Dagen gingen voorbij zonder een duidelijk standpunt van het ANC. Integendeel, de zoon van president Zuma herhaalde de woorden van de Zoeloekoning.

Pas na dagen van geweld gaf president Zuma een speech voor het parlement. Het was voor velen een teleurstelling. Hoewel hij geweld tegen migranten leek af te keuren, verklaarde hij ook de Zuid-Afrikanen te begrijpen. Er zouden te veel mensen illegaal naar Zuid-Afrika komen om hier een job te zoeken. De focus ligt sindsdien op de illegalen.

FOS-partner ILRIG, Internationaal Instituut voor Arbeidsonderzoek en informatie, stuurde een duidelijk persbericht de wereld in: ‘We verwerpen de notie dat mensen zonder geldige documenten illegaal zijn. Niemand is illegaal. De huidige grenzen werden door kolonialisten opgelegd. Het is fout en reactionair van het ANC om die grenzen te blijven erkennen door de beweging van mensen te controleren. Wij zeggen duidelijk: niemand is illegaal en wij steunen het vrij verkeer van mensen.’

Land in crisis

Het lijkt inderdaad ongeloofwaardig dat een politieke partij die erin slaagde het apartheidsregime omver te werpen en de regenboognatie oprichtte, waar diversiteit een kracht moest zijn, nu verdeeldheid zaait onder de bevolking. Maar migranten en sans-papiers zijn wel een ideale zondebok en bliksemafleider voor de vele problemen in Zuid-Afrika onder het ANC-bestuur.

‘De woede van de bevolking richt zich op de zwaksten in de samenleving: migranten uit de buurlanden die hier hun bestaan willen verbeteren.’

Zwelinzima Vavi, de voormalige algemeen secretaris van de grootste koepelorganisatie van vakbonden in Zuid-Afrika (COSATU), vatte het op de persconferentie van de grote betoging tegen xenofobie perfect samen: ‘Zuid-Afrika zit in een crisis: hoge werkloosheid, armoede, extreme ongelijkheid, ondermaatse huisvesting, slechte voorzieningen, een falende overheid en corruptie maken mensen hopeloos en kwaad. De woede van de bevolking richt zich op de zwaksten in de samenleving: migranten uit de buurlanden die hier hun bestaan willen verbeteren.’

Het mag dan ook niet verbazen dat vooral in buurten waar veel armoede en werkloosheid heersen het xenofobe geweld het sterkst tot uiting komt. Elke vorm van xenofobie moet veroordeeld worden. Tegelijk is het ook belangrijk om deze arme buurten te ondersteunen en ook hun situatie te verbeteren. ‘No to xenophopia’ betekent dus evengoed een neen tegen mensonwaardige omstandigheden. Solidariteit met alle kwetsbare groepen in de Zuid-Afrikaanse samenleving is de enige oplossing, maar blijkt niet evident te zijn.

Sociale cohesie

De aantasting van het sociale weefsel van de maatschappij is een feit. Het apartheidsregime hanteerde een verdeel-en-heerstactiek onder de zwarte bevolking, waarmee het verbondenheid en eenheid voorkwam.

In 1994 kozen de Zuid-Afrikanen als natie voor vrede en gelijkheid, maar de ANC-regering heeft niets gedaan om de sociale cohesie en solidariteit tussen de verschillende groepen in de samenleving te stimuleren. Integendeel, de overheid hanteert zelf een verdeel-en-heerstactiek en faalt zo in de ultieme opdracht die het na de apartheid kreeg.

Tegelijk kaart ILRIG ook terecht het falen van sociale organisaties aan: ‘De stijgende xenofobie onder delen van de arbeidersklasse is een reflectie van de zwakheid en achteruitgang van progressieve arbeidersorganisaties. Zij moeten “niet-Zuid-Afrikanen” opnemen in hun activiteiten en hen in de organisaties integreren. De mythes rond immigranten moeten bestreden worden. De blijvende oplossing voor xenofobie is het opbouwen van progressieve organisaties die solidariteit promoten en de fundamentele oorzaken van de problemen van de arbeidsklasse aanpakken.’

De angst na het geweld

Duizenden Afrikanen plannen een terugkeer naar hun land. Ze gaan ervan uit dat ze daar minder gevaar lopen.

De xenofobe aanvallen laten diepe sporen na bij de vele Zimbabwanen, Mozambikanen, Nigerianen en andere getroffen nationaliteiten. Hun angst en ongerustheid zijn merkbaar. Ze zijn teleurgesteld in de regenboognatie. Hun tweede thuis, het land waar diversiteit verwelkomd wordt in plaats van verguist, laat hen in de steek. Gladys, een jonge Zimbabwaanse vrouw, vertelt: ‘Mijn familie in Zimbabwe is heel ongerust. Ze zijn bang dat ik op weg naar huis van mijn werk aangevallen word. Als ik thuis ben, stuur ik onmiddellijk een bericht dat ik veilig binnen ben.’

Voortdurend over je schouder kijken en steeds alert zijn is uitputtend. Duizenden Afrikanen plannen een terugkeer naar hun land. Ze gaan ervan uit dat ze daar minder gevaar lopen. Maar velen hebben geen andere keuze dan te blijven.

Innocent woont al 17 jaar in Zuid-Afrika. Zijn vrouw en drie kinderen wonen nog steeds in Zimbabwe. Elke maand stuurt hij een groot deel van zijn salaris naar hen op. ‘Mijn leven in Zuid-Afrika was goed, maar met de huidige xenofobie ben ik steeds voorbereid op het ergste. Je weet nooit wat er gaat gebeuren. Je kan niet wachten tot ze jou ook aanvallen. Daarom verblijf ik nu in een opvangkamp. Ik ben teleurgesteld, maar ik moet hier blijven. In Zimbabwe is er geen werk en ik moet een gezin onderhouden’, vertelt hij. 

Grondstroom

Gelukkig is er nu een grondstroom van verontwaardiging onder de Zuid-Afrikanen. Organisaties, vakbonden, universiteiten, kerkgemeenschappen en individuen verenigen zich in één coalitie tegen xenofobie en voor menselijke waardigheid. Zij organiseerden op enkele dagen tijd een grote demonstratie door het centrum van Johannesburg. Daarmee willen zij strijden voor een Zuid-Afrika dat niet-discriminerend, meelevend en verwelkomend is, waar diversiteit wordt toegejuicht en mensenrechten en sociale rechtvaardigheid worden nagestreefd.

FOS vond het belangrijk om mee te lopen om onze solidariteit met de getroffen migranten en de arme gemeenschappen in Zuid-Afrika te tonen. Met dans, gezang en krachtige leuzen toonden de aanwezigen hun verontwaardiging voor het xenofoob geweld en hun hoop in de toekomst. Een man uit Nigeria reageerde enthousiast: ‘Het was de voorbije weken vreselijk om hier in Zuid-Afrika te leven. Maar vandaag, dankzij de opkomst op deze manifestatie voel ik de liefde weer. Dit geeft me kracht.’

Vreedzame betoging

Als de betoging door Jeppe Street trekt, een buurt die zwaar getroffen werd door plunderingen van winkels met buitenlandse eigenaars, is de verbroedering tussen de demonstranten en de omstanders groot. Vanuit hun appartementen, de winkels en sommigen zelfs tijdens hun knipbeurt met kappersschort nog aan, zingen de inwoners mee. Voor die paar uren dat de betoging duurde, was er van xenofobie weinig op te merken.

Voor die paar uren dat de betoging duurde, was er van xenofobie weinig op te merken.

De demonstratie verliep volledig geweldloos. 7000 mensen lieten vol vuur en met waardigheid hun stem horen. Niet evident, gezien het machtsvertoon van de politie. Gepantserde voertuigen en bewapende agenten reden dwars doorheen de stroom demonstranten. Gelukkig raakten de gemoederen hierdoor niet verhit en liepen de mensen rustig verder.

Hoewel deze betoging een ongelooflijk positieve sfeer teweegbracht in downtown Johannesburg, is de weg naar werkelijke verandering nog lang. Politiek, civiele maatschappij, werkgevers,…  zullen zich moeten inspannen om een rechtvaardigere, menswaardigere samenleving te creëren.

Gesloten grenzen, politieke druk

Na de betoging kondigden de grote vakbondsfederaties COSATU, FEDUSA en NACTU aan dat zij samen met president Zuma maatregelen hebben uitgestippeld om zowel het geweld en zijn oorzaken aan te pakken. Het had de start moeten betekenen van een structurele aanpak, maar deze week werd duidelijk dat de overheid andere plannen heeft.

De overheid groepeert nieuwe vluchtelingen in kampen, in de hoop nieuwe migranten af te schrikken

“Illegale” immigranten worden opgespoord door de politie en onder dwang het land uitgezet. Intussen is ook het leger gemobiliseerd om de grenzen te controleren en de influx van immigranten te bedwingen. Men groepeert nu nieuwe vluchtelingen in kampen, waar men weinig zicht heeft op perspectief, in de hoop nieuwe migranten af te schrikken. Het is duidelijk dat de machthebbers radicaal voor de harde aanpak gekozen hebben.

Het is nu aan de civiele maatschappij om zich tegen deze repressieve aanpak van de overheid te verzetten en een werkelijke verandering op te eisen. Zo niet zal het xenofobe geweld in de komende weken, maanden of jaren weer oplaaien en zal de cyclus van geweld en repressie zich blijven herhalen.