Overtuiging is zoveel krachtiger dan gehoorzaamheid

Goeienavond dames en heren,

in het licht van de huidige politieke gebeurtenissen worden vaak burgerrechtenactivisten zoals Martin Luther King en Malcolm X geciteerd, maar vandaag verwijs ik graag naar een context dichter bij huis en dichter bij mijn expertise als onderzoekster in Duitse literatuur.

‘In een steeds veranderende, onbegrijpelijke wereld hadden de massa’s een punt bereikt waarop ze alles en niets geloofden, waarop ze dachten dat alles mogelijk was en niets waar… De totalitaire leiders van de massa’s baseerden hun propaganda op de correcte psychologische veronderstelling dat je mensen de meest fantastische verklaringen kon laten geloven op de ene dag, en dan kon vertrouwen dat ze de volgende dag hun toevlucht zouden nemen in cynisme als je ze onbetwistbaar bewijs van valsheid van die verklaringen zou voorleggen. In plaats van hun leiders die hen hadden belogen de rug toe te keren, zou de massa protesteren dat ze al die tijd al wisten dat de verklaringen onjuist waren en ze zouden hun leiders bewonderen voor hun superieure tactische wijsheid.’ 

De tekst die ik zonet voorlas, is een fragment uit The Origins of Totalitarianism (1951) van Hannah Arendt, een Duits-Amerikaanse filosofe met joodse wortels.

Met de huidige theorieën over ‘post-truth society’ lijkt haar werk actueler dan ooit. Vandaag spelen de politieke cultuur en media in op de negatieve emoties van burgers ten koste van feiten. Leugens noemen we tegenwoordig ‘alternatieve feiten’ .

De banaliteit van het kwaad

Maar Hannah Arendt werd bij het grote publiek bekend toen ze als journaliste bijna 60 jaar geleden rapporteerde over het Eichmann-proces in Jeruzalem. Ze schreef haar ervaringen in het boek ‘de banaliteit van het kwaad’. Eichmann, medeverantwoordelijk voor de massamoord op miljoenen joden, zag er niet uit als een gruwelijk monster, maar als een gewone man, een kantoormuis, banaal.

De banaliteit van het kwaad is voor mij precies dit. Het normaliseren van een discours dat vijandig is ten opzichte van mensen die anders zijn, een discours dat armoede criminaliseert en blanke suprematiegedachten voedt.

Ik hoor burgemeesters en ministers zeggen dat sommige culturen superieur zijn aan anderen, dat racisme relatief is, dat armoede een keuze is, dat we de Conventie van Genève moeten herzien. Ik las bijdragen van schrijvers en filosofen die stelden dat islamofobie niet bestaat, dat we overgevoelig zijn geworden voor racisme en daarom spoken zien, dat de wetgeving het helaas niet toelaat om moslims te deporteren. Dit.

De banaliteit van het kwaad is voor mij precies dit. Het normaliseren van een discours dat vijandig is ten opzichte van mensen die anders zijn, een discours dat armoede criminaliseert en blanke suprematiegedachten voedt.

Laat me toe even terug te grijpen naar Adolf Eichmann. Zijn bewering dat hij enkel en alleen bevelen opvolgde sloot nauw aan bij de psychologische experimenten van Milgram. Mensen dienden op bevel van een man in laboratoriumjas elektroshocks toe aan patiënten in een andere kamer. Ze gingen zelfs zo ver dat ze de waarschuwingen ‘opgelet dodelijk gehalte aan volt’ negeerden. Conclusie: mensen zijn gehoorzame wezens en daardoor tot alles in staat.

In De Correspondent schreef Rutger Bregman echter dat we vandaag weten dat er toch geen sprake was van blindelingse gehoorzaamheid, maar van intensieve ideologische manipulatie door de man in de laboratoriumjas. Onthoudt dus dit: mensen doen dingen omdat ze geloven dat ze het juiste doen, niet omdat iemand zegt dat ze iets moeten doen.

Overtuiging is zoveel krachtiger dan gehoorzaamheid. De ideologische manipulatie door rechts-populistische politici is levensgevaarlijk. Het bestrijden met alle middelen die we hebben is een noodzaak. Het laten winnen is geen optie. Om het in hun eigen bewoordingen te zeggen: er is geen alternatief.

De ideologische manipulatie door rechts-populistische politici is levensgevaarlijk. Het bestrijden met alle middelen die we hebben is een noodzaak. Het laten winnen is geen optie.

Het verschil tussen dit continent en dat aan de andere kant van de Atlantische Oceaan is dat wij dit totalitaire ideologieën in de vorm van fascisme een gezicht hebben kunnen geven, het hebben ervaren, erover hebben gereflecteerd en het hebben onderzocht. Conclusie? Nooit meer.

De geschiedenis zal zich misschien niet op exact dezelfde wijze herhalen, maar de geschiedenis toont ons wel hoe gruwelijk en hoe snel het allemaal kan lopen. Het recente inreisverbod, de moslimban, van Trump heeft veel mensen wereldwijd geraakt, de verhalen en de beelden van gestrande mensen op de luchthavens raakten ons rechtvaardigheidsgevoel. “Dit is niet juist.”

Ik kan alleen maar hopen dat dit een wake-up call is voor Europa, en specifieker voor onze buurlanden die binnenkort naar de stembus trekken. Dat de burgers die gisteren overwogen om voor de FN, de PVV of Alternative für Deutschland te stemmen, vandaag wakker geschud werden.

Dat is mijn hoop.

Vaak wordt er van mij verwacht dat ik spontaan verklaar dat mijn hoop bij de jongeren ligt, dat morgen alles beter wordt omdat jongeren de toekomst zijn. Studies tonen effectief aan dat er een trend bestaat waarbij generaties progressiever en toleranter worden. Als VN-jongerenvertegenwoordiger had ik de kans om gedreven jongeren van over de hele wereld te leren kennen en met hun samen te werken. Mijn indruk was dat zij inderdaad veel progressievere standpunten innamen dan de oudere diplomaten.

Verzet

Als we kijken naar het stemgedrag van jongeren in het Brexit-verhaal of bij de Amerikaanse verkiezingen zien we ook daar dezelfde trend. De kloof tussen jongeren en ouderen groeit.

Maar tegelijk haalde de neofascitische partij Gouden Dageraad in Griekenland haalde het meeste van zijn stemmen bij jongeren en in Polen stemden jonge mensen massaal op het extreemrechtse Recht en Rechtvaardigheid. De V.S. is al langer divers dan Europa en jongeren daar tonen niet meer tolerantie dan hun ouders.

Laten we dus vooral niet bij de pakken blijven zitten en hopen dat de tijd en de voortplanting het werk voor ons zullen doen.

Ik denk dat generaties inderdaad toleranter worden, maar ik denk ook dat die tolerantie op een bepaald punt stagneert en in tijden van politieke en economische onzekerheden zelfs omkeert. Laten we dus vooral niet bij de pakken blijven zitten en hopen dat de tijd en de voortplanting het werk voor ons zullen doen.

Te vaak wordt er in de richting van jongeren gekeken om de problemen van vandaag morgen beter te maken. Ik vind het moeilijk om nog rustig te blijven wanneer de zoveelste diplomaat, politicus of businessman in maatpak vanuit zijn of haar machtspositie in mijn richting kijkt om de problemen op te lossen die ze zelf hebben gecreëerd of om verandering te brengen aan de malaise. Verandering willen brengen kunnen alleen de moedige leiders.

Misschien denken jullie “doe toch eens lekker normaal” of “laten we niet hysterisch doen”, maar ik ben oprecht verbaasd dat niet nog meer jongeren hier tegen in opstand komen. Ik heb al vaker het gebrek aan intergenerationele solidariteit aangekaart en ik doe het hier nog eens in iets scherpere bewoordingen: wij, jongeren, krijgen de bijna onmogelijke taak om de wereld te redden van een dreigende klimaatsverandering, de grootste massamigratie sinds de Tweede Wereldoorlog, een gedestabiliseerd en chaotisch Midden-Oosten, economische instabiliteit, het grootste verlies van biodiversiteit sinds – ja… ik weet het eigenlijk niet, de dinosaurus? Wat een erfgoed!

Jongeren worden om die reden soms betrokken in het beleidsproces, zoals op de VN Algemene Vergadering maar vaak is het helaas niet meer dan window-dressing.  Als iedereen gelooft dat jongeren de toekomst zijn, dan vraag ik me toch af wanneer we serieus genomen worden en een volwaardige plaats aan de onderhandelingstafel krijgen? Waarom wachten tot morgen als het vandaag kan?

Verzet komt in verschillende kleuren en geuren. Voor sommigen is dat op straat komen, voor anderen is dat een dagboek schrijven, voor jou is het misschien vrijwilligerswerk doen, voor een ander is het de politiek in gaan. Steun elkaar.  Ik wens iedereen veel steun in zijn of haar eigen vorm van verzet. Een verzet uit liefde. Niets is zo krachtig en verbindend als liefde. Omgeef jezelf met positieve energie. We staan voor een kantelpunt in de geschiedenis en we zullen die energie goed kunnen gebruiken. En last but not least: wees kritisch tegenover. Overal en altijd. Laat niemand jouw man in de laboratoriumjas zijn.