‘Na de Panama Papers gunt Europa bedrijven meer privacy, niet minder’

Vorige week werd in het Europees Parlement gestemd over heel actuele dossiers, zoals de hernieuwing van het mandaat van Glyfosaat, de onkruidverdelger van Monsanto die door de Wereldgezondheidsorganisatie als kankerverwekkend wordt bestempeld, de EU Passenger Name Records (EU PNR) richtlijn en de Trade Secrets richtlijn.

EU PNR – een richtlijn die het verplicht maakt om alle passagiersgegevens van iedereen die een vliegtuig neemt voor vijf jaar op te slaan en te laten gebruiken door veiligheidsdiensten binnen en buiten Europa – was een omstreden voorstel en is weer heel erg actueel geworden na de Parijse en Brusselse aanslagen. De Trade Secrets richtlijn is in essentie een push door de Europese multinationals om “handelsgeheimen” te beschermen tegen publieke aandacht en democratisch onderzoek. Op zijn zachtst gezegd een erg ongelukkig moment gelet op wat de Panama Papers onlangs blootlegden.

Meer privacy voor bedrijven

Vorige week werd de hele wereld wakker geschud door de Panama Papers. Velen zagen en voelden al langer wat bevestigd werd. Namelijk dat superrijken en multinationals de politieke elite hebben opgekocht om hen te helpen hun vergaarde rijkdom naar exotische oorden te versluizen en ze aldus te onttrekken aan de belastingplicht. Dit alles terwijl diezelfde politieke elite met beschuldigende vinger wijst naar de langdurig zieken, mensen die worstelen met verslavingen, werklozen of de burger die nog maar net de eindjes aan elkaar kan knopen aan het eind van de maand.

‘De richtlijn kan ingeroepen worden door bedrijven om de fiscale constructies opgezet om belastingen te ontwijken geheim te houden.’

Niemand kan er de ogen nog voor sluiten, dit is een moderne vorm van publieke diefstal, het wegnemen van waar we allemaal recht op hebben voor persoonlijke verrijking. Zoals de Britse Journalist Jonathan Pie het zegt: ‘Dit is een terugkeer naar het feodale systeem waar de superrijke veelvraten in hun met edelstenen versierde wagons de kleine centjes van bij de werkende armen en de kromgebogen paupers komen lospeuteren.’

To add insult to injury, keurden alle traditionele partijen in het Europees Parlement de zogenaamde Trade Secrets richtlijn goed. Dit is een wet die het bedrijven mogelijk maakt hun bedrijfsgeheimen te beschermen. Oorspronkelijk is de wet bedoeld om diefstal en economische spionage tegen te gaan. Ondertussen is er zoveel gelobbyd door bedrijven dat de wet kan gebruikt worden om alles wat zich in het bedrijfswezen afspeelt te onttrekken aan enige vorm van transparantie, democratisch onderzoek door journalisten, ngo’s of klokkenluiders. Een soortgelijke Amerikaanse wet wordt door de grote farmaceutische bedrijven gebruikt om hun klinische testresultaten geheim te houden. Ook laat deze wet het Amerikaanse Monsanto toe hun gezondheidsonderzoek naar de onkruidverdelger Roundup (waar glyfosaat in zit) niet te publiceren.

De ironie is voelbaar na de onthullingen van de Panama Papers. De richtlijn kan ingeroepen worden door bedrijven om de fiscale constructies opgezet om belastingen te ontwijken geheim te houden. De wet voorziet zelf in straffen en immense geldboetes, en zou dus in theorie gebruikt kunnen worden om de journalisten die de Panama Papers hebben bekend gemaakt te vervolgen. Is dit niet de wereld op zijn kop?

De laatste maanden zijn er talrijke voorbeelden de revue gepasseerd die het belang van het recht van publieke aansprakelijkheid en toerekeningsvatbaarheid aantonen: de Panama Papers, LuxLeaks, Dieselgate, de Dexia-affaire en ga zo maar door.

Niet alleen hebben we als burger het recht te weten welke doofpotoperaties onze overheden achter de schermen organiseren, ook hebben we als consument het recht te weten hoe wat we kopen, drinken, eten, consumeren onze lichamelijke en geestelijke gezondheid beïnvloedt. Maar volgens deze richtlijn zou een bedrijf onafhankelijk onderzoek naar de gezondheidseffecten van het gebruik van bepaalde chemicaliën in onze voeding, kleding of medicijnen kunnen verbieden onder de noemer van ‘bescherming van het bedrijfsgeheim’.

Uit de reacties op de publieke consultatie die de Europese wetgever verplicht moet uitvoeren, bleek ook overduidelijk dat de overgrote meerderheid van de voorstanders van deze wetgeving de grote multinationals waren (Nestlé, L’Oreal, Intel en anderen), en dat burgerverenigingen, ngo’s en journalisten mordicus tegen waren.

Minder privacy voor burgers

Tezelfdertijd dat de Europese parlementsleden beslisten bedrijven meer wettelijk gereedschap te geven om zich in geheimhouding te hullen, keurden ze ook de richtlijn over het verplicht opslaan van alle persoonlijke gegevens van vliegtuigpassagiers goed. Deze maatregel wordt voorgesteld als de ‘silver bullet’  om terrorisme te stoppen.

Verenigd Links en Groen in het Europees Parlement zijn de enige partijen die tegenstemden, omdat ze vinden dat deze richtlijn in strijd is met het recht op privacy en het vermoeden van onschuld, maar ook de beginselen van proportionaliteit en noodzakelijkheid, zoals geformuleerd in artikel 52 van het Handvest van de grondrechten van de Europese Unie, onrecht aandoet.

De Europese Commissie heeft zowel de noodzakelijkheid als de proportionaliteit van deze richtlijn nooit kunnen bewijzen. Zo heeft ze nooit een evaluatie uitgevoerd van de immense hoeveelheid bestaande EU-maatregelen op vlak van terrorismebestrijding. Nochtans is het aantonen van de noodzakelijkheid van een wet die de burgerlijke vrijheden inperkt een absolute verplichting vooraleer de Commissie wetgeving mag voorstellen die raakt aan de bestaande mensenrechten. De geschiedenis heeft ons helaas geleerd dat overheden vaak gespeend zijn van enige morele ethiek, en vrij snel de burgerlijke vrijheden offeren op het altaar der symboolpolitiek.

Om de maatregel te rechtvaardigen moet de Europese Commissie haar absolute noodzakelijkheid aantonen. Maar hoe kan de Commissie daadwerkelijk de tekortkomingen identificeren in de huidige antiterrorismemaatregelen – het argument dat deze nieuwe maatregel rechtvaardigt – zonder ooit een omstandige evaluatie te hebben verricht?

Mocht de noodzakelijkheid al aangetoond zijn, dan moet de Commissie haar wet nog op een proportionele wijze vormgeven, dat wil zeggen op maat en evenredig met het beoogde doel. In haar recente arrest naar aanleiding van de dataretentierichtlijn heeft het Europees Hof van Justitie duidelijk en onmiskenbaar gedetailleerd de evenredigheidstest geformuleerd waaraan moet worden voldaan vis-à-vis antiterrorismemaatregelen die een inbreuk op de burgerlijke vrijheden van Europese burgers inhouden.

‘Deze richtlijn is onwettig omdat er geen gerichte verzameling van gegevens wordt voorgesteld, maar een massale collectie van persoonsgegevens.’

In paragraaf 59 heeft het Hof duidelijk de voorwaarden beschreven van een proportionele, doelgerichte verzameling van persoonsgegevens. Zo stelt het Hof dat, om als wettelijk te worden beschouwd, elke wet die persoonlijke gegevens wil opslaan altijd een element in zich moet dragen dat de collectie van gegevens limiteert tot ofwel een bepaald geografisch gebied, ofwel bepaalde individuen of groepen van mensen die op een of andere manier verdacht worden of gelinkt worden aan terroristische activiteiten.

Deze richtlijn is onwettig omdat er geen gerichte verzameling van gegevens wordt voorgesteld, maar een massale collectie van persoonsgegevens, ook van personen niet verdacht van enige terroristische activiteit.

Volgens deze richtlijn is het overigens niet verplicht voor de lidstaten om relevante gegevens te delen met andere landen. Gezien het feit dat keer op keer na de recente aanslagen werd aangetoond dat een aantal lidstaten cruciale aanwijzingen hadden en dat er een duidelijk gebrek was aan het grensoverschrijdend delen van informatie, legt deze richtlijn opnieuw de gevaarlijke symboolpolitiek bloot van de traditionele partijen.

Na de recente aanvallen in Brussel, hebben mensen van de Belgische justitie- en politiediensten verklaard dat ze verdrinken in de hoeveelheid verzamelde persoonsgegevens. Ze beschikken niet over genoeg mankracht en logistieke middelen om al deze gegevens te analyseren en op te volgen. Maar keer op keer grijpen de EU-wetgevers blind naar meer en meer persoonsgegevens. Dit terwijl in werkelijkheid de meeste aanvallen enkel mogelijk waren door het ontbreken van personeel, het uitblijven van reguliere onderzoeksmiddelen, een gebrekkig opvolgen van gekende verdachten, en een gebrek aan samenwerking en uitwisseling van informatie over de landsgrenzen heen.

Twee maten, twee gewichten

Is het niet macaber dat dezelfde politici die zonder schroom het recht op privacy van de burger in de vuilbak gooien in naam van terrorismebestrijding ook een soort eliterecht van bedrijven om afgeschermd te worden van democratische controle versterken?

We kunnen er onze ogen niet meer voor sluiten: de politici van de klassieke partijen hebben een systeem opgezet waar er met twee maten en twee gewichten wordt gemeten, een systeem dat ook meteen een verachting voor de burger verraadt. In dit systeem betaalt de gewone burger altijd het gelag, zij het door onrechtvaardige belastingen of een ongeoorloofde inperking van zijn of haar vrijheden. Dit alles terwijl een groep zelfverklaarde meritocraten – elite, de 1%, ‘la casta’ – zichzelf boven de wet zet.

Hoe misselijkmakend het ook is dit collectief te beseffen, het geeft burgers een unieke kans het roer om te gooien. Dit gebeurt nu al in Spanje, Portugal, Griekenland, het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten. Geen louter Arabische of Europese Lente, ik kijk uit naar een Wereldwijde Lente.

Olivier Winants is juridisch en politiek adviseur bij Europees Verenigd Links.