De nasleep van Turks verzet in poëzie: ‘Poëzie graaft naar blinde vlekken’

Met “Nasleep” brengt de Nederlandse dichter Çaglar Köseoglu een opmerkelijke dichtbundel uit. Zeven jaar na de Gezi-protesten in Turkije neemt hij die als zijn vertrekpunt. MO* sprak met Köseoglu en met de Istanbulse dichter Efe Duyan over de sporen die revoluties nalaten.

Een half jaar was de Nederlandse dichter Çaglar Köseoglu weg uit Turkije toen de Gezi-protesten er losbraken, in mei 2013. Miljoenen Turken kwamen toen samen op straten en pleinen in Istanbul en andere steden in Turkije.

Hun voornaamste eis: een leefbaar en vrij land, van en voor mensen. Köseoglu miste de eigenlijke protesten, die twee maanden zouden duren. Maar hij had wel de sociale bewegingen gevolgd die de kiemen legden voor de Gezi-protesten in de periode dat hij in Istanbul woonde, van 2010 tot einde 2012.

De Gezi-protesten werden hardhandig onderdrukt door de Turkse regering. Die zette de eisen van de demonstranten bij het afval en drukte haar plannen zonder pardon door. Na Gezi raakte Turkije als land almaar meer geïsoleerd. President Erdogan dreef als Turkse machthebber almaar verder weg van de democratische waarden die hij voordien had omarmd.

Het is geweest

Gezi laat tot vandaag een diepe indruk na. Het is waarom Köseoglu de protesten als vertrekpunt neemt in zijn debuut, de gedichtenbundel Nasleep, waarin hij ook een link legt met de protesten van 2011 op het Tahrirplein in Caïro.

‘Misschien herken jij het van die beginmaand van de Arabische Lente: dat gevoel dat een opstand plaatsvindt en dat een andere wereld op die plek eindelijk voor het grijpen ligt’, vertelt Köseoglu. ‘Dat gevoel wanneer nieuwe levensvormen ontstaan op pleinen en straten. Maar ook het gevoel dat overblijft wanneer excessief politiegeweld die nieuwe ideeën onmogelijk lijkt te maken.’

‘Dat gevoel wanneer nieuwe levensvormen ontstaan op pleinen en straten.’

‘Lijkt’, onderstreept de dichter, want hij weigert de Gezi-protesten gefaald of mislukt te noemen. ‘Je zou natuurlijk kunnen stellen dat het waar is dat Erdogan heeft gewonnen na Gezi. Hij bouwde wel degelijk die fel betwiste moskee naast het Gezi-park. Hij vormde het Taksimplein om van een publieke ontmoetingsplaats tot een uitverkocht plein van beton en commercie. En hij kreeg daarvoor ook steun van een groot deel van de Turken, tot op de dag van vandaag. Dat is onthutsend.’

‘Maar tegelijk heeft hij ook niet gewonnen na Gezi. Erdogan kan mei 2013 niet terugdraaien, hij kan Gezi niet wegvagen. Hij kan die andere stemmen niet krijgen. Dat grootschalige protest heeft wel degelijk plaatsgevonden.’

Lees ook

Elif Shafak: ‘Turkije lijdt aan geheugenverlies’

Siir Sokakta-beweging

De Turkse dichter Efe Duyan, geboren en getogen in Istanbul, was er wel bij tijdens de Gezi-protesten. Hij was, zegt hij, zoals zowat elke schrijver en dichter betrokken bij Siir Sokakta. Een literaire verzetsbeweging die ontstond in de schoot van de Gezi-protesten, en die mensen uitnodigde tot creatief schrijven op muren en straatstenen in de publieke ruimte.

‘Voor Gezi bestonden er al kleinere protestbewegingen’, zegt Efe Duyan. ‘Maar geen enkele sociale beweging van jongeren was zo breed gedragen als de Gezi-beweging. Gezi was een nieuw verzet met nieuwe emoties, dus we hadden nood aan een nieuwe taal die we collectief in ons verzet konden gebruiken.’

Dat, zegt Duyan, was het punt waarop poëzie naar voren kwam als middel voor mensen om zich uit te drukken. ‘Poëzie creëerde een nieuwe taal van verzet, een nieuwe vorm van politiek denken ook, wars van dogma’s. Poëzie heeft immers de neiging om een heel eerlijke kunstvorm te zijn, die graaft naar de eigen blinde vlekken. Een vorm waarin je alle grijze ruimten, ook die buiten jouw comfortzone, verkent.’

‘Poëzie heeft de neiging om een heel eerlijke kunstvorm te zijn, die graaft naar de eigen blinde vlekken.’

Maar tegelijk met het ontstaan van die nieuwe taal ging de Turkse vrije meningsuiting in de kast. Zelfcensuur werd een overlevingsmiddel voor schrijvers. Vandaag zijn de subsidiekranen voor cultuur in Turkije zo goed als dichtgedraaid. Ook de economische crisis in Turkije leidt tot minder bewegingsruimte voor kunstenaars. Met andere woorden: het creatief omgaan met de nieuwe taal die Gezi bracht, staat op een laag pitje.

Tussenruimte

‘Het klopt dat we niet in staat zijn om de creativiteit van Gezi te gebruiken’, zegt Duyan. ‘Nieuwe emoties, nieuwe ideeën van collectiviteit en van politiek bedrijven. We hebben de ruimte niet, maar we zijn wel in staat om te herinneren.’

Net omwille van ons vermogen om niet te vergeten draaiden ook voor Duyan de Gezi-protesten niet uit op een mislukking. ‘Gezi toonde enerzijds het ware gelaat van de Turkse regering. Vóór Gezi kon de AKPartij van Erdogan een deel van de bevolking en de Europeanen nog charmeren als een mild conservatieve en democratische partij. Na Gezi was de ruimte om nog de democraat uit te hangen weg voor de AK-Partij.’

Maar wat vooral overbleef is wat Duyan de schoonheid van het verzet noemt. ‘We voelden de schoonheid van samen een democratische strijd voeren. Die werd gevoerd in de harten en geesten van miljoenen mensen die deelnamen aan de beweging. Dat gaat niet weg. Dat we ons die emoties en ervaring herinneren is cruciaal voor een democratische doorbraak in Turkije.’

‘We zitten met zijn allen in een tussenruimte, in een nasleep, omdat we niet weten wat de toekomst brengt.’

Toch blijft het ambigu voor velen: omgaan met de opening die de protesten brachten en met het repressieve klimaat in het Turkije van vandaag. Net die ambiguïteit zit stevig vervat in de dichtbundel van Çaglar Köseoglu.

‘Mijn dichtbundel gaat niet enkel over Gezi of Tahrir of Erdogan. Deze poëzie gaat volgens mij over dingen die ons allemaal heel erg aanbelangen. De vraag die we ons moeten stellen is welke taal we toelaten, hoe we ons leven willen vormgeven, en waar we wel en niet energie aan willen besteden. We zitten met zijn allen in een tussenruimte, in een nasleep, omdat we niet weten wat de toekomst brengt.’

“Nasleep” van Çaglar Köseoglu. Uitgegeven door Het balanseer, 2020, 38 blz. ISBN9 789079 202744

Deze recensie werd geschreven voor het lentenummer van MO*magazine. Voor slechts 32 euro kan je hier een jaarabonnement nemen! Je kan ook proMO* worden voor slechts 4 euro per maand. Je krijgt dan ook ons magazine toegestuurd en je steunt daarmee ons journalistiek project. Opgelet: Knack-abonnees ontvangen MO* automatisch bij hun pakket.