Nobelprijswinnares Svetlana Alexijevitsj en de wederopstanding van de Rode Mens

Wij houden van Tsjernobyl begint met een verpletterend liefdesverhaal te midden van de waanzin. De liefde tussen twee mensen in 1986 valt in het niets bij de tijdsdimensie van de ramp in hetzelfde jaar in kernreactor 4: sommige van de toen vrijgekomen radioactieve stoffen blijven nog miljarden jaren actief. Toch beschrijft Alexijevitsj een liefde die even eindeloos is als het universum. Ze weet een vrouw die haar besmette man – een “radioactief object” – bijstaat tot onbehaaglijk intieme ontboezemingen te bewegen.

Het boek leest als een studie naar de motivatie van zelfmoordterroristen en hun opdrachtgevers.

De man werd als reddingswerker een wisse dood ingestuurd, zoals de infanterie in een oorlog. Tsjernobyl was de laatste grote “oorlog” waarin het patriottische heldenideaal van zelfopoffering en lijden werd misbruikt om mensen uit vrije wil de waanzinnigste dingen te laten doen. Het boek leest als een studie naar de motivatie van zelfmoordterroristen en hun opdrachtgevers. Op zoek naar een hoofdrol in de geschiedenis gingen reddingswerkers zonder bescherming de besmette zone binnen, liepen ze waanzinnige doses straling op en pleegden ze de facto collectief zelfmoord. De “wij” in Wij houden van Tsjernobyl is de gemeenschap van individuen voor wie de stad tegelijk een bron van lijden werd én zin gaf aan dat lijden. De Rode Mens was tegelijk slachtoffer en offeraar.

Uit een indrukwekkende verzameling monologen van de meest uiteenlopende getuigen weeft ze een meerstemmig koor dat de lezer onderdompelt in “het leven zoals het is: Sovjetunie en post-Sovjetunie”.

Alexijevitsj oefent striemende kritiek op de manier waarop de Rode Mens met journalistiek omging. Op het nieuws kreeg de bevolking alleen partijmensen te zien die het hadden over heldendom. Geen wetenschappers die burgers inlichtten over hoe ze zich konden beschermen. Pogingen tot onafhankelijke journalistiek werden in de kiem gesmoord als paniekzaaierij of vijandelijke propaganda. Nepnieuwsprogramma’s beschuldigden het Westen ervan nepnieuws over Tsjernobyl te verspreiden – wat dat betreft is er niets veranderd, alleen moet je “Tsjernobyl” nu vervangen door, bijvoorbeeld, “Syrië”.

Een systeem dat journalistiek misbruikt om alles toe te dekken verzwakt alleen zichzelf, zoals het orkest dat doorspeelt op de zinkende Titanic. Een democratie waardeert een kritische pers als katalysator van vooruitgang. Alexijevitsj wordt zelf monddood gemaakt: in Wit-Rusland zijn haar boeken niet te vinden.

De nietige mens

Tsjernobyl was ook de eerste grote gebeurtenis waarin de Rode Mens het nieuwe ideaal van glasnost (openheid) van Gorbatsjov in praktijk bracht. Op de derde verjaardag van de ramp in 1989 kwamen 30.000 mensen op straat. Ze spraken vrij over de vernieling van hun leven. Het Fonds voor de Kinderen van Tsjernobyl was het eerste burgerinitiatief dat los van de machtige staat ontstond. ‘Tsjernobyl heeft ons genezen van suïcidale heldendaden. Wij willen ook eens nietig zijn en aan onszelf denken’, zegt een van Alexijevitsj’ protagonisten.

Dat gold niet voor iedereen. Toen de Sovjetunie en het heldenideaal vier jaar na de ramp bij Tsjernobyl ineenstortten, moet het voor de Rode Mens pijnlijk zijn geweest te beseffen dat hij zich al die opofferingen voor een illusie had getroost. De homo sovieticus moest verder zonder overkoepelend ideaal. Het nieuwe ideaal was om geen idealen te hebben, maar alleen voor jezelf een gelukkig leven te leiden.

De verdeelde Russische samenleving van augustus 1991 maakt Alexijevitsj tastbaar via monologen van getuigen die ze naast elkaar zet: de een betoogde tegen de anti-Gorbatsjov-staatsgreep, de ander steunde die juist. Wie van beiden het bij het rechte eind had, laat ze in het midden. De tijd zal oordelen, ‘als wij en onze vooroordelen er niet meer zijn’. De tijd oordeelde inmiddels dat beide getuigen één ding gemeen hadden: desillusie.

Vrijheid was een abstract idee dat in de praktijk betekende: banenverlies voor het volk, rijkdom voor partijleden die met publiek geld aan de haal gingen.

Vrijheid was een abstract idee dat in de praktijk betekende: banenverlies voor het volk, rijkdom voor partijleden die met publiek geld aan de haal gingen. Dat leidde bij de anticommunistische revolutionairen tot een gevoel van verraad en desillusie. De wereld van democratie en kapitalisme ingezet voor zacht socialisme, wat ze kregen was hard gangsterkapitalisme.

Jeltsins premier Gajdar wilde de Rode Mens afschaffen en met harde hand het kapitalisme invoeren. Het werd een strijd van allen tegen allen en alleen de sterksten overleefden. Alexijevitsj’ grote verdienste is dat ze de vernedering van de communisten een menselijk gelaat geeft. We kunnen er een voorbeeld aan nemen om hetzelfde te doen met de hedendaagse “verliezers van de globalisering” die op uiterst rechtse populisten stemmen. Aangrijpend is het verdriet van een veteraan die Stalin verheerlijkt, ook al werd hij onder diens bewind jarenlang gefolterd in de gevangenis. ‘Wij zijn alleen te beoordelen met de wetten van de religie’, zei hij tegen Alexijevitsj.

De gestolen revolutie

In onze overwinningsroes na de val van de Sovjetunie hebben wij ons hun vernedering onvoldoende gerealiseerd. Vladimir Poetin sprak de achterblijvers aan. Hij kocht de huidige tijd tweedehands – de Engelse titel van Het einde van de Rode Mens luidt: Second-Hand Time. Volgens Alexijevitsj liet Rusland in de jaren negentig de kans lopen om in het reine te komen met zijn verleden, zoals Duitsland na WO II wél deed. Het had kunnen kiezen voor de waardigheid van het individu in plaats van voor de kracht van de natie.

Russische studenten anno 2017 grijpen weer naar boeken van Marx en T-shirts van Lenin. Maar Poetin speelt het slim.

Zowel de gedesillusioneerde sociaalliberalen als de vernederde communisten zouden vandaag een machtige oppositie tégen Poetin kunnen aansturen. Er is diepgewortelde corruptie en wijdverbreide ongelijkheid. Russische studenten anno 2017 grijpen weer naar boeken van Marx en T-shirts van Lenin. Maar Poetin speelt het slim. Hij probeert een brede revolutie af te wenden door de Sovjetsymboliek zelf te recupereren. De herdenking van de Oktoberrevolutie van 1917 zou kunnen gaan om de waardigheid die het socialisme de mens had moeten bieden; het Kremlin buigt de herdenking om tot het oude ideaal van de krachtige communistische staat.

Russen leven verder op het puin van communisme én kapitalisme, zoals mensen op het puin van Tsjernobyl doorleefden. Decennia na datum leren 800 bladzijden kommer en kwel ons veel over het hedendaagse Rusland, en over de menselijke ziel. In 2015 won Alexijevitsj de Nobelprijs voor Literatuur voor haar oeuvre, volgens de jury “een monument voor lijden en moed in onze tijd”. Het is toch vooral de moed die als een rots blijft staan.

Het einde van de Rode Mens door Svetlana Alexijevitsj is uitgegeven door De Bezige Bij. 480 blzn. ISBN 978 90 2349 802 5.
Wij houden van Tsjernobyl door Svetlana Alexijevitsj is uitgegeven door De Bezige Bij. 320 blzn. ISBN 978 90 2349 882 7.