Het nadeel van de zekerheid

Het nadeel van de zekerheid bundelt bijdrages van veertien filosofen over onder andere het kennis- en werkelijkheidsprobleem, de geschiedenis van het scepticisme en de sceptische kritiek op het christendom. Een ding wordt snel duidelijk: de vragen uit de inleiding hebben geen eenduidig antwoord. Het is dan ook niet de bedoeling van de auteurs om de lezer een overtuiging op te dringen. Ze nodigen hem daarentegen uit zelf op onderzoek te gaan. En dat doen ze aan de hand van eigen hypotheses, besprekingen van sceptische filosofen als Descartes en Locke en historische inzichten.

In het eerste hoofdstuk bespreekt Wiep van Bunge de relatie tussen scepsis en het christendom. Die was vaak dubbelzinnig. Enerzijds kon de sceptische kritiek het geloof in bovennatuurlijke wonderen ondermijnen. Maar anderzijds speelde het filosofisch scepticisme over de reikwijdte van de rede het christendom in de kaart. Het opende namelijk de deuren voor een fideïstische kijk op de wereld waarbij het geloof op eigen kracht de levensvragen kon beantwoorden die het verstand te boven gingen.

In de zeventiende eeuw stelde de Franse filosoof Pierre Bayle echter de superieure moraliteit van het christendom in vraag door te wijzen op de wandaden die in haar naam waren gepleegd. Hij besloot dat het geloof in evidente, filosofische begrippen onverenigbaar was met het geloof in onbegrijpelijke, religieuze mysteries.

Le malin génie

Zijn landgenoot, René Descartes, gebruikte de sceptische techniek en zijn beroemde cogito-argument dan weer om het scepticisme zelf te bestrijden. In zijn zoektocht naar zekerheid haalde hij Aristotelische dogma’s neer om een nieuw wereldbeeld op te bouwen. Zijn theorie dat alle materie uit minuscule deeltjes bestaat, leidde onder meer tot nieuwe wetenschappelijke inzichten op het gebied van de optica.

Onbedoeld verdiepte hij echter ook het scepticisme met zijn scheiding van binnen- en buitenwereld. De ervaringen die we in onze binnenwereld opdoen, geven ons geen garanties over de structuur of zelfs het bestaan van de buitenwereld. Descartes’ concept van een malin génie, een kwade genius die ons in al onze overtuigingen bedriegt, inspireerde Hilary Putnam tot zijn brain in a vat-argument: het idee dat we zijn aangesloten op een systeem dat ons een fantasiewereld voorspiegelt.

De film The Matrix is op hetzelfde idee gebaseerd. Filip Buekens argumenteert dat net het bedenken van zulke sceptische scenario’s onze beoordeling ervan beïnvloedt. Hij steunt daarbij op Spinoza’s idee dat we alles wat op ons afkomt meteen geloven om het pas later te evalueren. Dat zou er, eenvoudig gesteld, voor zorgen dat sceptische hypotheses relevanter lijken dan ze werkelijk zijn. Descartes’ zoektocht naar absolute zekerheden leverde in dit geval dus munitie aan sceptici om net de mogelijkheid van die zekerheden te ontkennen.

Het nadeel van de zekerheid wapent de lezer tegen de valkuilen van het scepticisme (bv. het ophouden met onderzoeken omdat er geen zekerheden zouden bestaan) en zet aan tot functionele twijfel. Twijfel die onmisbaar is in filosofische kritiek en in wetenschappelijke revoluties.

Filosofie toegankelijk gemaakt

Het is toegankelijk geschreven en is begrijpelijk voor iedereen met een gezonde, filosofische interesse. Slechts een enkele keer is het woordgebruik te academisch of wordt een logicaformule te weinig geconcretiseerd. De opbouw is logisch, waarbij de eerste helft het scepticisme chronologisch en inhoudelijk situeert, en de tweede helft ingaat op specifieke gevallen.

De verschillende bijdrages hebben veel onderlinge raakpunten en zo blijft het geheel overzichtelijk. Wie zich niet wil neerleggen bij de hedendaagse relativistische of fundamentalistische meningsvormingen, vindt in deze bundel een ethisch en cognitief raamwerk om een écht vrije mening te vormen.

Het nadeel van de zekerheid door Tim De Mey e.a. is uitgegeven door Lemniscaat en telt 302 pagina’s. ISBN 9789047707592