Maria Elena Carbajal, activiste en slachtoffer van gedwongen sterilisatie

Gedwongen sterilisatie: ‘We wachten al 25 jaar op respect en waardigheid, en we zijn niet van plan nog langer te wachten’

Maria Elena Carbajal werd als twintiger tegen haar wil gesteriliseerd na haar vierde bevalling. Ze bleek een van de vele slachtoffers van de massale sterilisatiecampagne van de Peruaanse oud-president Alberto Fujimori in de jaren ’90. Nu, 25 jaar later, is Carbajal in Lima voorzitster van een steeds grotere groep vrouwen die dat onrecht durft aan te klagen. ‘Die ingreep heeft mijn leven bepaald. We willen dat de schuldigen naar de gevangenis gaan.’

© Kristof Devos

 

Op een septemberavond in het jaar 1996 komt Maria Elena Carbajal bij van een moeizame bevalling in een ziekenhuis in de Peruaanse hoofdstad Lima. Haar pasgeboren zoon is nergens te bekennen.

‘Ik plantte mij voort als een konijn, zeiden ze, en daarom moest ik mijn eileiders laten afbinden. Ze verstopten mijn kind, zodat ik akkoord zou gaan.’
Maria Elena Carbajal

‘Je hoeveelste kind is dit al?’, vraagt het verplegend personeel aan Carbajal, die dan 26 jaar oud is. ‘Mijn vierde’, antwoordt ze. Waarna haar gezegd werd ‘dat ze zich voortplantte als een konijn’ en dat ze haar eileiders moest laten afbinden. ‘Ze verstopten mijn kind, zodat ik akkoord zou gaan’, vertelt Carbajal.

Aanvankelijk stribbelt ze tegen. ‘Ik zei dat ik het niet wilde. Maar ze bleven aandringen, zeiden dat ik geen toestemming nodig had van mijn man. En ik maakte me zorgen over mijn kind, want dit ziekenhuis had de reputatie dat er kinderen verdwenen. Ik was de enige moeder in de zaal van wie de baby nog niet was teruggebracht. Dus gaf ik toe, en op dat moment dienden ze de narcose al toe.’

Carbajal is een van de duizenden vrouwen en mannen die tegen hun wil zijn gesteriliseerd in de jaren negentig in Peru, tijdens het regime van de omstreden oud-president Alberto Fujimori. Meer dan 314.000 vrouwen en 24.000 mannen uit de armste delen van het land werden er tussen 1990 en 2001 gesteriliseerd, en velen van hen zeggen dat ze de ingreep niet vrijwillig ondergingen.

Ze werden verkeerd of helemaal niet geïnformeerd, en in de ergste gevallen werden ze bedreigd of mishandeld om hen te dwingen zich te laten opereren.

De vrouwen werden vaak ook onder onhygiënische omstandigheden geopereerd, zonder enige voor- of nazorg, in geïmproviseerde operatiekamers in de afgelegen regio’s van het Andesgebergte. Minstens 18 vrouwen overleden kort na de ingreep als gevolg van complicaties.

De meerderheid van deze sterilisaties, ruim 272.000, vond plaats tussen 1996 en 2001, in het kader van het ‘Programma voor Reproductieve Gezondheid en Gezinsplanning’ van de regering-Fujimori. Het programma werd gefinancierd door USAID, het agentschap voor ontwikkelingssamenwerking van de Verenigde Staten, en was gericht op het bestrijden van armoede door geboortebeperking. Het werd ook breed gesteund door de internationale gemeenschap en door feministische organisaties, want het zou arme vrouwen in het zuidelijk halfrond toegang geven tot anticonceptie.

Maar in de praktijk bleek het programma vooral als doel te hebben om het geboortecijfer bij de armste delen van de Peruaanse bevolking terug te dringen. Zo werden met name inheemse Quechua-vrouwen in de Andes misleid of gedwongen om zich te laten steriliseren, net als de inheemse volkeren in het Amazonegebied. En ook vrouwen uit de laagste sociaal-economische klassen in de steden, zoals Carbajal, ondergingen de ingreep, al dan niet gedwongen.

Ingrijpende gevolgen

De gebeurtenis zou een stempel drukken op de rest van Carbajals leven, vertelt ze me tijdens een gesprek in het stadspark in Lima. ‘Ik werd wakker met een scherpe pijn in mijn onderbuik. Toen ik het laken optilde, zag ik dat er een snee was gemaakt. Op dat moment kwam mijn man binnen, en hij vroeg me wat er gebeurd was. Toen ik hem vertelde dat ze mijn eileiders hadden afgebonden, ontstak hij in woede. Hij beschuldigde me ervan dat ik het had gedaan om hem te kunnen bedriegen met andere mannen, want anticonceptie was volgens hem iets voor vrouwen van de straat. Hij vertrok en kwam nooit meer terug.’

‘De regering zei dat ze armoede wilde uitroeien met het programma. Maar het tegendeel is waar: ze creëerden er net armoede mee.’

Ook haar nieuwe partner zou haar, vijf jaar later, verlaten toen hij erachter kwam dat ze geen kinderen meer kon krijgen. Hetzelfde lot trof vele andere gesteriliseerde vrouwen. Veel kinderen krijgen is in de Peruaanse maatschappij doorgaans een blijk van mannelijkheid, en anticonceptie wordt veelal beschouwd als iets voor losbandige vrouwen.

‘De regering zei dat ze armoede wilde uitroeien met het programma’, zegt Carbajal met verontwaardiging in haar stem. ‘Maar het tegendeel is waar: ze creëerden er net armoede mee. Op het platteland krijgen vrouwen kinderen om te helpen op het land. En veel van onze mannen hebben ons verlaten, want machismo is een groot probleem hier. Ze gaven ons de schuld van de sterilisatie. Ook moesten we leven met de discriminatie binnen de maatschappij, want aan een verlaten vrouw kleeft een stigma.’

Ook de psychologische impact is gigantisch. ‘In die tijd geloofde ik dat het mijn eigen schuld was. Ik schaamde me omdat mijn man me had verlaten. Nooit had ik de waarheid kunnen verwachten, namelijk dat het een bewust overheidsbeleid was.’

© OHCHR

Maria Elena Carbajal: ‘Samenkomen geeft ons kracht. We wachten al 25 jaar, en we zijn niet van plan nog eens 25 jaar te wachten.’

Strijd voor gerechtigheid

De eerste alarmbellen in Peru gingen rinkelen in 1996, toen een groep Quechua-vrouwen uit Cuzco hulp zocht bij journaliste Maria Esther Mogollón in Lima. Het was het begin van een inmiddels 25 jaar durende zoektocht naar de waarheid, gerechtigheid en schadeloosstelling voor de slachtoffers.

Een beweging ontstond, de Vereniging voor Peruaanse Vrouwen die Slachtoffer werden van Gedwongen Sterilisaties (AMPAEF), die vrouwen uit alle delen van het land vertegenwoordigt. Carbajal sloot zich aan bij de groep en is nu voorzitster van de afdeling in hoofdstad Lima.

Het zou nog jaren duren, waarin nog tienduizenden sterilisaties plaatsvonden, vóór de zaak landelijke aandacht kreeg.

De vrouwen strijden al jaren onophoudelijk voor gerechtigheid. Ze dienden talloze aanklachten in tegen ex-president Fujimori en zijn toenmalige ministers van Volksgezondheid, organiseerden protesten bij het gerechtshof en vroegen aandacht voor de zaak bij internationale instanties zoals de Verenigde Naties en de Inter-Amerikaanse Commissie voor de Mensenrechten.

Carbajal reisde in 2019 naar Genève, waar ze haar verhaal deed bij de VN tijdens een workshop over seksueel en gendergerelateerd geweld. ‘Dat heeft veel geholpen om onze zaak zichtbaar te maken en te doen erkennen als een misdaad.’

Het zou nog jaren duren, waarin nog tienduizenden sterilisaties plaatsvonden, vóór de zaak landelijke aandacht kreeg. De bom barstte in 2002, met een rapport van een onderzoekscommissie van het Peruaanse Congres over de vermeende gedwongen sterilisaties tussen 1990 en 2000.

De commissie concludeerde dat de regering op alle niveaus in het Peruaanse zorgsysteem had aangestuurd op het uitvoeren van methoden voor definitieve anticonceptie: de eileiders afbinden bij de vrouwen en een vasectomie, het onderbreken van de zaadleiders, bij de mannen.

Het beleid ging zo ver om het medisch personeel sterilisatiequota op te leggen. Er werd gedreigd met ontslag als medewerkers de quota niet zouden halen. Ook achtte de commissie het bewezen dat vrouwen tegen hun wil gesteriliseerd werden. Onduidelijk is hoeveel vrouwen wél bewust en volledig geïnformeerd hun toestemming gaven.

Desondanks meende het Peruaanse Openbaar Ministerie dat er onvoldoende reden was om een gerechtelijk onderzoek naar de zaak te openen of om de verantwoordelijkheid van Fujimori, zijn ministers van Volksgezondheid en andere hoge ambtenaren te onderzoeken.

Al vier keer werd de zaak gearchiveerd. ‘Ze blijven de zaak maar uitstellen en vertragen’, zegt Carbajal. ‘En tot op de dag van vandaag willen ze niet accepteren dat de gedwongen sterilisaties een misdaad tegen de menselijkheid zijn.’

Eindelijk voor de rechter

Daar komt nu hopelijk verandering in. Het Openbaar Ministerie heropende de zaak in 2018, gebaseerd op de aanklachten van meer dan 2000 slachtoffers. Dit jaar kwam de zaak eindelijk voor de rechter: 182 bewijzen van de betrokkenheid van ex-president Fujimori en verschillende ministers bij de gedwongen sterilisatie van 1312 slachtoffers werden voorgelegd. Deze beklaagden worden beschuldigd van misdaden tegen ‘het lichaam, het leven en de gezondheid, leidend tot ernstige verwondingen en de dood.’

‘Het was niet alleen een sterilisatie, maar een gebeurtenis die tot op de dag van vandaag nog doorwerkt.’

Fujimori zit momenteel al een gevangenisstraf van 25 jaar uit voor misdaden tegen de menselijkheid en corruptie tijdens zijn bewind. Hij ontkent dat er sprake was van een gericht overheidsbeleid of van dwang. Zijn advocaten dreven tijdens de hoorzittingen de spot met de slachtoffers, die volgens hen een ‘soap’ opvoeren over de ‘zogenaamde’ gedwongen sterilisaties. ‘Wat zeuren jullie nu over die twee knipjes’, liet een ex-minister zich zelfs ontvallen.

Maar de impact is veel groter dan ‘twee knipjes’, vertelt Carbajal. ‘Het heeft mijn leven bepaald, en dat van mijn kinderen. Omdat mijn man ons had verlaten, was ik altijd aan het werk. En als verlaten vrouw moet je leven met de afwijzing van de maatschappij. Mijn kinderen hebben niet kunnen studeren, en de oudste is aan de drugs geraakt. Het was niet alleen een sterilisatie, maar een gebeurtenis die tot op de dag van vandaag nog doorwerkt.’

Vandaag, na maanden van hoorzittingen, moet de rechter besluiten of het hof een gerechtelijk onderzoek naar de zaak opent. Maar de onzekerheid is groot, want de beslissing van de rechter laat al maanden op zich wachten, en keer op keer stelt hij ook de hoorzittingen uit.

Ook de opeenvolgende Peruaanse regeringen hebben weinig animo getoond om de zaak ernstig te nemen. De enige uitzondering was president Ollanta Humala, die in 2015 een register opende voor de slachtoffers. Ruim 8000 slachtoffers schreven zich daar tot nu toe voor in. In theorie hebben ze daarmee recht op rechtsbijstand en psychologische hulp, maar in de praktijk is die hulp voor weinigen toegankelijk.

Om vergiffenis vragen

Carbajal blijft zich inzetten voor gerechtigheid en schadeloosstelling voor de slachtoffers. ‘We willen dat de schuldigen naar de gevangenis gaan, en dat we als slachtoffers een vergoeding krijgen voor de geleden schade. En nee, het gaat niet om geld. Wel om toegang tot specialistische zorg, want veel vrouwen hebben klachten overgehouden aan de operaties. Wanneer ze zich vandaag melden bij een ziekenhuis in Lima, worden ze teruggestuurd naar hun provincies, waar geen goede zorg is. Veel van deze vrouwen leven ook in onwaardige omstandigheden. We kunnen als alleenstaande moeders geen studies voor onze kinderen betalen.’

Blijf op de hoogte

Schrijf je in op onze nieuwsbrieven en blijf op de hoogte van het mondiale nieuws
‘We eisen respect en onze waardigheid, en dat de sterilisaties niet langer een taboe zijn in Peru’, zegt Carbajal. ‘Dat ze ons om vergiffenis vragen, want het was niet onze schuld dat onze rechten geschonden zijn. En dat Fujimori een misdaad tegen de menselijkheid heeft begaan. Het heeft ons getekend voor het leven.’

Ondanks alle tegenslagen is Carbajal niet van plan de handdoek in de ring te werpen. ‘Het allerbelangrijkste voor mij is dat we verenigd zijn als slachtoffers. Ooit waren we weinig talrijk, nu sluiten mensen uit steeds meer provincies zich bij ons aan. Het zijn vaak vrouwen die in afgelegen gebieden wonen, zonder openbaar vervoer. En toch komen ze samen, omdat de wil er is. Dat geeft ons kracht. We wachten al 25 jaar, en we zijn niet van plan nog eens 25 jaar te wachten.’

Over dit artikel

Journaliste Ynske Boersma: ‘Mijn bewondering voor de Peruaanse vrouwen, die hun strijd voor gerechtigheid blijven voortzetten ondanks alle tegenslagen, is groot. Want de geschiedenis van gedwongen sterilisaties als overheidsbeleid gaat ver terug, maar telkens vertoont de maatschappij geen interesse en blijft gerechtigheid voor deze vrouwen en mannen uit.

Regeringen uit verschillende delen van de wereld hebben zich schuldig gemaakt aan deze praktijken: er waren de sterilisaties van mensen met een handicap in Nazi-Duitsland, en recent zijn er beschuldigingen van gedwongen sterilisaties van vrouwelijke immigranten in Amerikaanse detentiecentra. Jammer genoeg blijkt sterilisatie als overheidsbeleid nog steeds actueel.

Een beroemd voorstander van sterilisatie was de Britse politicus en oud-premier Winston Churchill. In 1910, hij was toen minister van Binnenlandse Zaken, pleitte Churchill voor de sterilisatie van mensen met geestelijke aandoeningen en lage intelligentie: ‘De vermenigvuldiging van de zwakzinnigen is een zeer verschrikkelijk gevaar voor het ras’, schreef hij in een memo aan de premier dat jaar.

Of het nu gaat om de “zwakzinnigen” – Churchill gebruikte het woord ‘feeble-minded’ –, ongewenste etnische minderheden of de minderbedeelden van de maatschappij, de slachtoffers behoren altijd tot de gemarginaliseerde delen van de bevolking. Ze zijn ongewenst in de ogen van de beleidsmakers.

Hopelijk komt het nu eindelijk tot een proces tegen de verantwoordelijken, en krijgen de vrouwen de rust en genoegdoening die ze verdienen.’

Dit portret werd geschreven voor het winternummer van MO*magazine. Voor slechts 32 euro kan je hier een jaarabonnement nemen! Je kan ook proMO* worden voor slechts 4 euro per maand. Je krijgt dan ook ons magazine toegestuurd en je steunt daarmee ons journalistiek project. Opgelet: Knack-abonnees ontvangen MO* automatisch bij hun pakket.

Maak MO* mee mogelijk.

Word proMO* net als 2790   andere lezers en maak MO* mee mogelijk. Zo blijven al onze verhalen gratis online beschikbaar voor iédereen.

Ik word proMO*    Ik doe liever een gift

Over de auteur

Met de steun van

 2790  

Onze leden

11.11.1111.11.11 Search <em>for</em> Common GroundSearch for Common Ground Broederlijk delenBroederlijk Delen Rikolto (Vredeseilanden)Rikolto ZebrastraatZebrastraat Fair Trade BelgiumFairtrade Belgium 
MemisaMemisa Plan BelgiePlan WSM (Wereldsolidariteit)WSM Oxfam BelgiëOxfam België  Handicap InternationalHandicap International Artsen Zonder VakantieArtsen Zonder Vakantie FosFOS
 UnicefUnicef  Dokters van de WereldDokters van de wereld Caritas VlaanderenCaritas Vlaanderen

© Wereldmediahuis vzw — 2024.

De Vlaamse overheid is niet verantwoordelijk voor de inhoud van deze website.