Liggen de kiemen van de Afrikaanse Droom in de Rwandese genocide?

Dominique Uwase Alonga is 26. Toen ze amper twintig was, richtte ze een uitgeverij op die onlang Rwanda’s eerste sprookje in boekvorm publiceerde. In de lokalen van Imagine We Rwanda, zo heet de uitgeverij, bevinden zich een gedeelde werkruimte waar jonge (veelal tech-) ondernemers worden begeleid, een mediabedrijf dat documentaires en reclame doet, een kunstgalerie, een designwinkel en een koffiewinkel die experimenteert met online leveringen.

Sinds een jaar maakt Dominique er de podcast State of Mind, waarin ze taboes in de Rwandese samenleving belicht. Ze geeft enkele voorbeelden: ‘Waarom is seksuele voorlichting op school een heikel thema? Wat is financiële onafhankelijkheid en hoe bereik je het? Waarom schamen we ons voor onze lichamen? En hoe staat het met de rechten van de LGBTQ-gemeenschap?’

Dominiques profiel is een toonbeeld van wat Kigali probeert te betekenen voor de Rwandese jeugd. Het land is erin geslaagd een miljoen mensen uit de extreme armoede te tillen, het geboortecijfer drastisch af te remmen, meer dan negentig procent van de bevolking te voorzien van gratis ziekteverzekering en bijna elk kind naar school te laten gaan. President Kagame gaf tegelijk voorrang aan digitale ontwikkeling.

Massale investeringen in ICT-infrastructuur werpen hun vruchten af: in 95 procent van het land is er 4G, en na Kigali proberen de overheid en telecomoperatoren nu ook de rest van het land van glasvezelaansluitingen te voorzien. Jonge ondernemers worden niet enkel gesteund door snel internet.

Niets mag in de weg staan van ondernemerschap en technologische innovatie.

In samenwerking met de Japanse regering richtte de overheid FabLab Kigali op, waar jonge techondernemers plaats en geld krijgen om hun ideeën waar te maken. In ImpactHub worden start-ups begeleid, dagelijks virtuele vergaderingen gehouden met Singapore en Seattle, terwijl inspirational speakers ‘s avonds praatjes houden op het dak over ideeën die het land nog verder kunnen brengen.

Met een aanlooptijd van drie dagen om een nieuw bedrijf op te zetten, vlotte eigendomsregistratie en transparante belastingsystemen kwam Rwanda vorig jaar op plaats 29 terecht in de Ease of Doing Business Index. Ter vergelijking: België staat op 45. Niets mag in de weg staan van ondernemerschap en technologische innovatie. Een van de vele voorbeeld ter illustratie: al meer dan een jaar leveren drones bloed aan twaalf hospitalen in het oosten van Rwanda. Het is het resultaat van een samenwerking tussen het Rwandese ministerie voor Gezondheid en Zipline, een roboticabedrijf in Silicon Valley.

Wakanda?

Commentatoren in de zowat uitsluitend Kagame-gezinde media vergelijken hun land graag met de fictieve Afrikaanse technatie Wakanda uit de film Black Panther uit 2018. Wakanda wordt door de rest van de wereld gezien als een derdewereldland maar is in werkelijkheid rijk en loopt op technologisch vlak ver voorop. Wakanda mag dan een fantasie zijn, volgens sommigen diende Rwanda als voorbeeld. Het land van de duizend heuvels geniet in elk geval een soortgelijke reputatie.

‘Zowat overal in Afrika zelf, maar ook in de Afrikaanse diaspora zijn jongeren vol trots dat Rwanda een Afrikaans land is dat het goed doet’, zegt Gérardine Mahoro, een van oorsprong Rwandese aan de telefoon vanuit Parijs. Tot mei vorig jaar werkte ze voor de Afrikaanse Ontwikkelingsbank met jongerenvertegenwoordigers en jonge ondernemers uit achttien Afrikaanse landen rondom de thema’s jongerenemancipatie en efficiëntie in ontwikkeling.

‘De boodschap die Rwanda uitstuurt komt hierop neer: je kan doen wat je wilt en je kan alles bereiken’, aldus Mahoro, ‘en dat is meer dan schijn. Kansen voor vrouwen en jongeren voeren de boventoon, zowel in het overheidsbeleid als in de privésector. In de meeste Afrikaanse maar zeker ook in Europese landen hebben jongeren het veel moeilijker om hun plaats te veroveren. Tegelijk appelleert het voorbeeld van Rwanda aan een mentaliteit die bij Afrikaanse jongeren overal ter wereld de laatste jaren opgang maakt: een nieuw gevoel van zelfvertrouwen, de wil om hun eigen verhalen te schrijven. Dit verhaal is helemaal anders dan dat van de ouders. Op vele plekken in Afrika hebben jongeren geen oorlog meegemaakt, de jonge generatie Afrikaanse jongeren in Europa heeft de migratie niet doorgemaakt. Het leven van deze generatie op beide continenten staat niet in het teken van overleven maar, zoals bij jongeren overal ter wereld, van ambitie: opklimmen, carrière maken, geld verdienen, reizen, de vrijheid hebben het eigen leven in te richten, een bedrijf starten. Dat is precies hoe Rwanda zich profileert in de wereld en de reden waarom zoveel Afrikanen willen dat hun land dezelfde weg opgaat.’

Nieuwe verhalen

Iets dichter bij Kigali, net over de grens in het Congolese Goma, doet de Rwandese invloed zich ook gelden. Wanneer de overheid 4G uitschakelt om protest in de kiem te smoren, maakt iedereen dankbaar gebruik van het altijd betrouwbare Rwandese netwerk. Plastic tassen zijn ook hier verboden, al blijkt het moeilijk om de maatregel te doen naleven. Tienduizenden inwoners van de stad aan het Kivumeer wonen ondertussen al net over de grens, waar nooit black-outs zijn, het water steeds uit de kraan komt en de huurprijs democratischer is.

‘Tegelijk duwt het voorbeeld van Rwanda Congolese jongeren in het ondernemerschap’, zegt de jonge dertiger Guillaume Bisimwa uit Goma. Hij is onder meer concertorganisator en begeleidt beginnende ondernemers. ‘Ontwikkeling hoeft niet van bovenaf te komen, het kan en moet ook van beneden komen. Dat is de boodschap. Rwandese techconcepten worden hier gekopieerd: elektronisch betalen op de bus met een herlaadbare kaart, dat proberen jongeren van hier nu te ontwikkelen voor de lijnen tussen Goma en Bukavu.’

‘Geen verhalen over oorlog, hongersnood of armoede graag. Er gebeuren in Afrika ook ándere dingen.’

Rwanda’s keuze voor hightech is een kernpunt van het Vision 2020-programma dat Kagame in 2000 afkondigde nadat hij onder zware internationale druk had afgezien van verdere avonturen in Congo. Tegen volgend jaar moet Rwanda zich ontwikkeld hebben van een landbouweconomie tot een toonaangevende kenniseconomie. Wat niet met zoveel woorden in het programma staat, maar waar desalniettemin veel aandacht naar uitgaat, zijn de vele initiatieven die nieuwe verhalen over het land moeten verspreiden. De blijde boodschap uit Rwanda wordt door horden jonge schrijvers verspreid in het land en over de hele wereld. Zo ook door Dominique Alonga.

‘De genocide was 25 jaar terug’, zegt ze, ‘maar in het buitenland wordt Rwanda nog steeds meteen daarmee geassocieerd. Net als Frankrijk en de Eiffeltoren, maar dan grimmiger. Als je dat doet, dan ontneem je een heel land, een heel volk zijn menselijkheid. Dat willen we tegenwicht bieden met positieve verhalen van wat hier nu gebeurt.’ In haar bestseller voor kinderen ABC of Rwanda wordt elke letter van het alfabet aangewend om een verhaal te vertellen over Rwanda, de genocide uitgezonderd.

Gloria Iribagiza is een freelance schrijfster van midden dertig uit Kigali met duizenden volgers op Twitter. Ze retweet zonder uitzondering Kagame’s wekelijkse boekentips. Samen met collega’s uit drie andere Afrikaanse landen begon ze ACOMA, een gratis onlineplatform om het verhaal van wat zich in Afrika afspeelt terug te geven aan de Afrikanen zelf. Journalisten, documentairemakers en schrijvers waren welkom zolang hun verhalen ‘geen oorlog, hongersnood, bloedvergieten of armoede bevatten’, aldus Iribagiza. ‘Niet dat die niet bestaan in Afrika. Maar het is niet het enige.’

Voor Rwandese magazines en kranten schrijft Iribagiza portretten van succesvolle twintigers en dertigers, verhalen over vrouwenemancipatie en de sociale impact van nieuwe regeringsprogramma’s. Een recent artikel van haar hand vertelt hoe de vierde industriële revolutie geen gevaar betekent voor de Afrikaanse traditionele ubuntu-filosofie.

De Rwandese jeugd vertelt inderdaad nieuwe verhalen. Maar of dit geheel eigen verhalen zijn, is zeer de vraag. In het land is weinig plaats voor directe kritiek op het regime. Volgens analisten ontleent het Rwandese regime uit gebrek aan democratisch draagvlak veel van zijn legitimiteit aan de belofte, verhalen dus, van een geheel nieuwe maatschappij met geheel nieuwe regels en economische voorspoed.

Een nieuw soort democratie

Toch zou het verkeerd zijn het succesverhaal van Rwanda in eigen land en overal elders ter wereld af te doen als het gevolg van censuur of slimme marketing. ‘Wie zegt dat er geen mediavrijheid is in Rwanda heeft een beperkte blik op de dingen’, zegt Frederick Golooba-Mutebi, politiek analist met de dubbele Oegandese-Rwandese nationaliteit. Hij werkt voor de Britse denktank Overseas Development Institute vanuit Kampala. ‘Er wordt te makkelijk uit het oog verloren welke rol de media speelden in het veroorzaken van de genocide. Dan kan je niet verwachten van het regime na de genocide dat het de media vrij spel geeft. De vrijheid van de media is de laatste jaren geleidelijk aan het toenemen.’

‘Democratie naar westers voorbeeld helpt je niets vooruit als je een functionerende staat uit wilt bouwen.’

Volgens Golooba-Mutebi wordt Rwanda niet bewonderd vanwege de belofte maar juist doordat er écht een nieuwe samenleving is opgebouwd. ‘Wat nu bereikt is had niemand vijfentwintig jaar terug voorspeld’, zegt hij. ‘Het regime is erin geslaagd korte metten te maken met het tribalisme. Voor 1994 was discriminatie geïnstitutionaliseerd, het aantal Tutsi’s op universiteiten werd sterk beperkt en geen van hen maakte een kans op een baan in overheidsinstellingen. Dit regime is erin geslaagd dat weg te vagen. Niemand vraagt je om je etniciteit als je je inschrijft aan de universiteit, Rwandezen zien zichzelf niet langer in de eerste plaats als Hutu of Tutsi.’

Volgens de analist ontleent het land ook veel van zijn populariteit aan een nieuw, succesvol politiek model. ‘Rwanda laat zien dat er veel meer nodig is dan democratie alleen om vooruit te gaan. Democratie, concurrentie tussen verschillende politieke partijen naar westers voorbeeld helpt je niets vooruit als je een functionerende staat uit wilt bouwen. Een staat die veiligheid kan garanderen en die infrastructuur, gezondheidszorg en onderwijs aanbiedt: daar is Rwanda, ondanks zijn zogenaamd ondemocratische karakter, in geslaagd.’

Gérardine Mahoro vindt dat ook: ‘Beter een autoritaire staat met strategieën die de bevolking en jongeren verder helpt dan een democratie tussen aanhalingstekens die stilstaat. In Frankrijk kunnen we lange parlementaire debatten voeren over hervormingen en verbeteringen. In Afrika is daar geen tijd voor. De fundamenten zijn nog niet gelegd, sterke instellingen als onderwijs en justitie hebben we nodig. In Afrika, net als in Europa trouwens, worden tegenwoordig grote vraagtekens gezet bij de liberale democratie.’

Model Rwanda?

Zou het Rwandese model andere Afrikaanse landen evenveel succes kunnen bezorgen? De kans is klein. ‘Rwanda gaat steeds op zoek naar consensus tussen alle partijen. Dat is de basis van zijn beleid en een direct gevolg van de massieve schok, het collectieve trauma van de genocide. Dat deed de wil ontstaan om een radicaal andere richting in te slaan’, aldus Frederick Golooba-Mutebi, ‘het is me niet meteen duidelijk hoe je in een ander land zo snel alle neuzen één kant op krijgt.’

Is het Rwandese model duurzaam? Geen ander land krijgt zoveel internationale steun per hoofd van de bevolking, de economie is dus nog steeds in grote mate afhankelijk van donoren. Een andere fundamentele kanttekening bij het succesverhaal is het feit dat de massale investeringen in IT en ondernemerschap momenteel vooral de midden- en bovenklasse ten goede komen. Dat is tien procent van de gehele bevolking. De massa’s werklozen op het platteland blijven aangroeien met honderdduizenden per jaar. Is er plaats voor hen in de blitse wereld van Kigali? Niemand die weet hoe het Rwandese model deze hindernis zal nemen.

Dit artikel werd geschreven voor het lentenummer van MO*magazine. Voor slechts €28 kan u hier een jaarabonnement nemen!