Gelukkig Bhutan en de circulaire economie

Ik kreeg bezoek van een vriend uit Servië die juist in Industrial Ecology is afgestudeerd en voor drie maanden in een klooster boeddhisme wil studeren. Maar eerst bracht hij een bezoek aan mijn campus en hield er een debat met studenten en professoren over “Circulaire Economie in Transitielanden, zoals Servië”, gevolgd door een gesprek met twee jonge Bhutanezen die hun visie op ontwikkeling delen.

Circulaire economie. Is dat geen westers idee dat alleen maar in het “rijke westen” zou werken? Circulaire economie werkt alleen maar als afval vanaf het begin gescheiden wordt. Ja, toch? Hoe kunnen “arme” landen als Servië en Thailand aan “recycling” denken als sommige mensen daar arm zijn en andere prioriteiten hebben?

Milan, één van mijn vrienden, ook een “Industrial Ecologist”, besloot voor zijn thesis dat dit geen idee was dat alleen in het “rijke en recyclerende” westen kon werken. Hij komt zelf uit het Republiek van Servië, dat omschreven kan worden als een land in economische transitie. Hij gebruikte de methode “backcasting”. In deze methode analyseer je de huidige situatie in een gebied en bedenk je dan hoe je graag hebt dat dit gebied er bijvoorbeeld in 2030 uitziet. Dan werk je een soort van stappenplan uit dat je van de huidige situatie naar die visie, die droom, leidt.

Milan trok naar Servië en organiseerde een workshop met professoren, leden van de Kamer van Koophandel en andere experten en liet hen een visie ontwikkelen waarin afvalbeheer en circulaire economie Servië veel welvaart zou opleveren.

Brave Serviërs

Daarvoor deed hij echter een analyse van de cultuur in Servië. Hij zag vooral dat de machtsafstand zeer groot was vergeleken met Westerse landen. Servië was eerst altijd een koninkrijk en de mensen waren daarna onder een communistisch regime, dus de mensen zijn het gewoon om “braafjes” naar de leiders te luisteren. Daarom moet je in landen zoals Servië (en China) niet op bottom-up initiatieven wachten, maar heb je sterke, opgeleide en visionaire leiders nodig.  

In België zou dat niet kunnen. Door onze cultuur, onze kleine “afstand tussen volk en macht”,  moeten andere belanghebbenden al vanaf het begin van het  “pad naar circulaire economie in 2030” betrokken worden. Het pad dat Milan in zijn thesis voorstelt is dat de regering het voortouw moet nemen, maar intussen moet investeren in het bewust en kritisch maken van de bevolking.

Het pad naar de verlichting

Sinds vijf jaar was het de droom van Milan om enkele maanden in een klooster boeddhisme te gaan studeren.  

In Europa zullen veel mensen hun wenkbrauwen optrekken bij dit nieuws, maar in Thailand is het zeer normaal dat jonge mannen voor drie maanden een monnik zijn en zich onthouden van alcohol, seks en “donaties” gaan bedelen, vooral tijdens het regenseizoen. Ze leren met niets te leven (straks meer hierover).

Ik nodigde Milan op de begin van zijn reis uit op mijn campus, stelde hem voor aan enkele vrienden en regelde zelfs een debat met een toestemming van een Indische professor. Hij stelde zijn thesis voor aan de Aziatische studenten. Normaal gezien was een uur gepland, maar het werden er twee.

Ontkoppeling groei en vervuiling

Wat tijdens circulaire economie gebeurt, zo legde Milan uit, is dat je de economische groei, dus je GDP, gaat ontkoppelen van de uitputting van de grondstoffen en ook van vervuiling. Een land of een stad kan dus nog steeds “groeien”, maar met minder grondstoffen en zal ook minder vervuilen. Dus meer met minder.

Hij zei dat Servië moet investeren (naast goed en anders onderwijs) in hernieuwbare energie, afvalbeheer en reverse logistics. Reduce, Reuse, Recycle. Sharing Economy. Al die termen werden naar boven gehaald. Iemand vroeg hoe kinderen van vijf zo’n idee als circulaire economie kunnen begrijpen.

‘Maak sorteren en recycleren een norm voor kinderen’, zei ik. ‘In Vlaanderen leerde ik al vanaf jongs af aan om te sorteren.’ Toen merkte mijn Indische professor op dat Vlaanderen inderdaad meesters zijn in recycleren en sorteren… ‘maar ze vergeten de eerste R in hun onderwijs.  Reduce.’ Mijn wangen werden toen rood.

De prof had een punt. Wij, de Vlamingen, zijn dan misschien de beste sorteerders en nummer één in circulaire economie, maar zolang we blijven consumeren, zijn we geen haar beter dan al die Thaise en Servische mensen die niet eens sorteren, maar wel minder consumeren.

Alhoewel… mensen in Bangkok nemen helaas ook de consumptiepatronen van Vlamingen over…

“Westerse” waarden

Ik zei eerder dat veel Thaise jongens voor enkele maanden in een klooster wonen. Wanneer ik dat hoorde, was ik verbaasd. Ik wist dat Thailand boeddhistisch was, maar sociale media toont me een Thailand dat eerder consumptie predikt dan een “ascetisch leven”.  

Had ik tijdens mijn godsdienstles niet geleerd dat boeddhisten proberen om hun verlangens uit hun leven te verwijderen, omdat dit het oorzaak was van al het lijden?

Had ik tijdens mijn godsdienstles niet geleerd dat boeddhisten proberen om hun verlangens uit hun leven te verwijderen, omdat dit het oorzaak was van al het lijden? Ik zie op instagram foto’s van mijn jonge mensen uit Thailand Starbucks aankopen of bezoeken aan McDonald’s.

Goed, ik instagram ook mijn koffie… maar ik probeer altijd merken te vermijden. De jonge mensen van Thailand houden van hun merken. Klinkt een beetje als wat media westers noemen?  

En oh ja, laat me niet beginnen over de Culturele Show van mijn school. Ik verwachtte alleen traditionele dansen te zien. Nee, de show werd geopend met een dansact van studenten uit Sri Lanka op de muziek van… Ruslana. Ik was zo verrast om een Eurovisie lied te horen dat ik mezelf eerst wijs maakte dat dit een cover moest zijn of gewoonweg een lied uit Sri Lanka dat er zeer hard op leek. Nee nee, liedjes geschreven in Europa en United States zijn voortaan ook deel van Aziatische cultuur.

Misschien moeten we niet meer over “westerse waarden” spreken, want sommige mensen uit het oosten doen wat wij in het westen doen, en “westerse mannen” zoals Milan gaan naar het oosten om boeddhisme te studeren? Het is nogal verwarrend, vind je niet?

Globalisering

Globalisering legt het allemaal uit. Dankzij ICT is de wereld een smeltkroes van culturen geworden. Er zijn mensen die waarschuwen dat alles gaat “verwesteren” en dat we allemaal kopieën worden van de stereotype Amerikaan, maar zo zie ik globalisatie niet. Ik denk niet dat het iets slecht of iets goed is. Het is gewoon een feit.

Mensen zeggen tegen mij dat China de wereld domineert. Nog niet. Ik zie weliswaar overal Chinese producten, maar vooral “westerse waarden en ideeën”. 

En tot recent was echter USA de enige economische en politieke macht die via IT en media en hun imperialisme hun waarden verspreiden over wat ontwikkeling is, maar ik denk, verwacht en hoop dat dit niet lang zal blijven. Maar momenteel zijn ze nog de nummer een. 

Mensen zeggen tegen mij dat China de wereld domineert. Nog niet. Ik zie weliswaar overal Chinese producten, maar vooral “westerse waarden en ideeën”.

Globalisatie gaat niet alleen over producten die over de wereld reizen, maar vooral over ideeën, want het enige wat ons, mensen, onderscheidt van andere dieren is dat we gekke dingen doen omwille van een idee.

Niet de producten, nee nee,  de ideeën nemen ons over. 

Kopiëren versus hacken

Onlangs zei een Indische vriendin tegen mij: ‘Thailand kijkt te hard op naar USA. Ze kopiëren alles van USA: de gebouwen, transportinfrastructuur, fastfood, technologie… behalve het allerbelangrijkste: de taal.’ 

We kregen toen een rondleiding in een tentoonstelling over de nieuwste technologieën in Bangkok die zeer energie-efficiënt zijn. Helaas kon de Thaise ingenieur nauwelijks Engels en waren het vooral de Indische studenten die mij uitlegden wat we allemaal zagen.  

Indiërs hacken de Westerse technologie. Ja, hacken. Niet kopiëren. 

Indiërs kan je als de tegenpool van Thailanders zien. Ze spreken vloeiend Engels (sommigen weliswaar met een dik accent) en hacken de Westerse technologie. Ja, hacken. Niet kopiëren.

Een Indische professor heeft me verteld over Jugaad, een Hindi term voor “hacken”. Heel veel technologie uit het westen is te duur (vaak door patenten) voor de grotendeels arme bevolking van Indiërs. Dus zij moeten wel zuinig en flexibel zijn. Vanuit de bottom up vervangen creative, maar zuinige uitvindingen de westerse antwoorden voor dezelfde problemen. Minder kosten. Meer sociale impact. Vaker beter voor de natuur.

Wacht eens even, is India niet een van de twee opkomende wereldmachten die USA binnenkort van hun troon zullen stoten?

Waarom is GDP de maatstaf voor ontwikkeling?

GDP is hoe we ontwikkeling evalueren, omdat USA, het land van de American Dream, Wall Street en massaconsumptie,  voor de laatste decaden de lakens uitdeelde. Dit gaat echter veranderen. Mensen zijn bang voor veranderingen in “macht”, maar ik kijk eigenlijk uit naar wat de “Chinezen”, “Indiërs” en andere Aziaten gaan doen met deze wereld.

Ik stoor me dan ook aan de commentaren van Vlamingen die de Chinezen als de grote “indringers” beschouwen, alsof ze een computervirus zijn dat het heel westers kapitalistisch computersysteem zal vernietigen…  

Of… wacht eens even… misschien hebben we wel een computervirus nodig dat ons systeem formatteert en ruimte vrij maakt voor nieuwe ideeën die eens de antwoorden kunnen zijn op de verschillende crisissen van deze tijd.

Laten we de American Dream vervangen door de Asian Dream. In feite heeft een Britse auteur in de jaren ‘30 van de vorige eeuw een mooi woord voor een utopie uit het oosten uitgevonden: Shangri-La. In dit utopisch paradijs zijn de mensen gelukkig en gezond.

En dat brengt ons naar Bhutan

Tijdens mijn eerste avond in Bangkok maakte ik kennis met een jonge vrouw uit Bhutan. We zagen elkaar daarna niet zo vaak en ik hoorde dat zij en een jongeman de enige studenten uit Bhutan waren. Demografisch gezien is dat geen verandering. Bhutan, een land dat iets groter is dan België en Luxemburg tesamen, heeft minder dan 800.000 inwoners. Maar het zijn de gelukkigste mensen op aarde.

Bhutan, een land dat iets groter is dan België en Luxemburg tesamen, heeft minder dan 800.000 inwoners. Maar het zijn de gelukkigste mensen op aarde. 

Ik was eerst kritisch toen ik dat hoorde, maar wanneer een van de wijze mensen in mijn omgeving zei dat ik eens aan mensen uit Bhutan moest vragen wat zij als “circulaire economie” zouden verstaan, was mijn nieuwsgierigheid geprikkeld. Ik regelde dan ook een gesprek met Milan en de twee Bhutanezen om ideeën over “ontwikkeling” uit te wisselen. Het waren vooral zij die de meest ongelooflijke dingen zeiden. 

Ze begonnen onmiddellijk dat ze in hernieuwbare energie investeren, en vooral in energie van waterkracht. Ze exporteren zelfs “schone energie” naar India, een van hun twee buurlanden, en zijn zelfs met Bangladesh aan het onderhandelen om hen ook van schone energie te voorzien. Hun land is voor 72 % bebost en daarom zijn ze zelfs een “koolstof negatief” land. Hun bossen absorberen vier keer de broeikasgassen die ze uitstoten. Ze vinden natuur zeer belangrijk. Ze vertelden ons wanneer een prins of een prinses geboren wordt, ze dat niet vieren met een decadent feest. Nee, ze planten 108.000 bomen om het te vieren.

Ik vond dit idee geweldig. Ik hou zoveel van bomen dat mensen me soms vragen waarom ik geen boskunde studeer. Wat ik dan ook het geweldigste vind aan mijn campus, zijn al de bomen rondom ons. Ik trek meer foto’s van bomen dan van mensen. Bhutan klinkt dan ook als mijn idee van paradijs. 

Afval in Bhutan

Ik peilde naar hun afvalbeheer. Wat doen ze met plastiek? Ze gaven toe dat het voor een probleem zorgde, maar ze hebben ondernemers die creatieve oplossingen vinden. Een van hen zei dat ik “Green Road” moest googlen. Naar het schijnt gebruiken ze plastiek afval om hun wegen te maken, wat een dure zaak is in het onherbergzame Bhutan. Dat klinkt als circulaire economie? Zelfs beter.

Oh ja, trouwens, hun economische groei is ongelooflijk (maar ze spreken daar niet over). Meer dan 20%! Daarvan kan België met zijn 1,8% -of wat is het ook weer?- alleen maar dromen.  

Hoe definiëren Bhutanezen echter geluk? 

‘We hebben vier principes’, legde een Bhutanees aan ons uit. ‘Bescherming van de cultuur, bescherming van de natuur, een duurzame socio-economische ontwikkeling en een eerlijk en transparant bestuur.’ 

‘We hebben vier principes’, legde een Bhutaan aan ons uit. ‘Bescherming van de cultuur, bescherming van de natuur, een duurzame socio-economische ontwikkeling en een eerlijk en transparant bestuur.’ Bhutan wordt beschouwd als een van de minst corrupte landen in Azië, zelfs in de wereld. Onderwijs is gratis, ziekenzorg is gratis…

‘Oh ja, we eten nauwelijks vlees’, voegde de Bhutaanse jonge vrouw trots toe. ‘In Thailand eten ze zeer veel vlees, hebben we gemerkt, maar wij doden niet graag andere levende wezens.’

We beseften ook snel dat ze zeer fel opkeken naar hun koning en koningin. Tot 2008 was Bhutan een absolute monarchie… en het kreeg een zeer visionaire koning in de jaren zestig. Jigme Singye Wangchuck voerde een hele reeks hervormingen door tijdens zijn regering tot 2006. Waarom was ons onderwijs en onze media zo dat namen van figuren zoals Bush en niet van Wangchuck meer bekend klinken? Waarom bezocht ons Belgisch koningspaar nu Japan in plaats van Bhutan? Dan zou ik wel de columns en foto’s van dat staatsbezoek bekijken.

Leiderschap

‘Hoe is jullie relatie met de koning’, vroeg ik. Ik vertelde Milan dat ik dit vroeg omdat hij tijdens zijn presentatie over circulaire economie in Servië had opgemerkt dat de “machtsafstand” belangrijk was om te zien of de visie vanuit de institutie of ook deels bottom-up moet komen.

Ik verwachtte dat de afstand zeer groot moest zijn, want het was duidelijk dat de koning zijn visie doordreef. Ik was verkeerd. Hij is hun held die dicht bij het volk stond.

Wanneer een dorp door een overstroming geteisterd werd, kwam hij daar helpen en vertrok pas totdat alles opgelost was. Milan keek op. ‘Dat is het verschil tussen Servië en Bhutan. Wanneer onze eerste minister ging helpen bij een reddingsactie kreeg hij kritiek dat hij het alleen deed om meer stemmen te krijgen of dat zijn job zo weinig inhield dat hij tijd heeft om sneeuw op te scheppen. In Bhutan interpreteren ze duidelijk leiderschap anders.’

Hij merkte op dat Bhutan het geluk had dat het een kleine bevolkingsdichtheid had. De master-vergelijking in Industrial Ecology zegt dat hoe groter de bevolkingsdichtheid hoe meer impact op de natuur wordt uitgeoefend. België zal er nooit in slagen om 72% van het land te bebossen, want we leven met teveel mensen op zo’n klein oppervlak.

Tenzij… we allemaal in kleinere huizen, of zelfs in appartementen gaan wonen, zodat we meer land hebben om bomen te planten. Dat lost volgens mij ook het beton-probleem in Vlaanderen op, dat tot de overstromingen afgelopen mei zorgde.

Kleinere woonst betekent ook minder poetswerk, of minder hard werken om je Poolse kuisvrouw te kunnen betalen, dus in beide gevallen meer tijd voor andere dingen… zoals bomen planten!  

Waarom Bhutan haar droom moet promoten

Terug naar Bhutan, het paradijs waar mensen gelukkig zijn. Helaas wordt dat sprookje bedreigd. Nee, niet door China of India, de buren die hen insluiten. Door klimaatsverandering. Uiteraard.

Zelfs een land dat voor zo lang in isolatie was, kan zichzelf niet beschermen tegen globale impact van klimaatverandering. 

Hun waterkracht komt van de gletsjers, en ja, we weten allemaal wat er met de gletsjers aan het gebeuren is. In de laatste decaden hebben de Bhutanezen opgemerkt dat de overstromingen grootser zijn, omdat meer sneeuw smelt dan normaal. Het betekent ook dat in een korte tijd misschien wel geen water uit de Himalaya kan komen dat voor hun geroemde waterkracht en energie kan zorgen. Zelfs een land dat voor zo lang in isolatie was, kan zichzelf niet beschermen tegen globale impact.

We zijn allemaal verbonden. Daarom moet Bhutan wel hun idee verkondigen. Dat brengt ons terug bij “ideeën”.

Hoe kan Bhutan opvallen tussen reuzen zoals USA, China en India? Hoe kan Bhutan mensen overtuigen die zo ingepalmd zijn door zogenaamde “westerse ideeën” over ontwikkeling, om geld te investeren in bomen in plaats van bijvoorbeeld fast fashion shops? Hoe laat je mensen meer praten over Bhutan en mensen zoals Tshering Tobgay, de eerste minister van Bhutan, dan over USA en Donald Trump? Ik moet toegeven dat ik het niet weet. Ik weet alleen dat ik deze video kan delen:

Nieuw denken gevraagd!

Na dit gesprek met de twee Bhutanezen vertelde Milan dat hun verhaal bevestigde wat veel “oudere” mensen in Servië tijdens zijn thesisonderzoek hadden opgemerkt. Circulaire economie is geen “nieuw idee”. ‘We zijn het gewoonweg verloren.’

Dat is wat overschiet voor veel jongeren. Geen stabiliteit. Geen langetermijnsplanning. Geen dromen. Dromen kunnen niet bestaan in een maatschappij vol tijdelijke jobs en korte termijn denken.

Wat is dit “het” dan? Het is een droom. Een visie. Dezelfde wijze man die me aanraadde om met de Bhutanezen over circulaire economie te praten, had me ook verteld dat jonge mensen gefrustreerd zijn, omdat ze geen droom meer hebben. De American Dream blijkt geen welvaart te brengen. Alleen maar aan enkele geluksvogels.

Hij zei dat wat ons gelukkig maakt is het vinden en vervullen van een droom. Nu zie ik de link tussen creativiteit, geluk en ontwikkeling. Het gaat allemaal om “toegelaten te worden om te kunnen dromen”. Dat zijn we kwijt. 

Het gebrek aan dromen bij de jonge mensen is de ziekte van onze maatschappij. Jonge mensen zijn niet gelukkig. De maatschappij zegt dat we geen waarde hebben. Kijk maar naar de vacatures. Alleen als je tien jaar ervaring hebt, geven we je een kans. Je kan altijd als stagiaire gratis gaan werken. Maar geld krijg je niet. Pas na zoveel jaar ervaring! En geld is helaas nu juist hetgene -dankzij onze “westerse waarden”- dat bepaalt of je iemand bent. 

Of ja, er zijn ook de tijdelijke jobs. Dat is wat overschiet voor veel jongeren. Geen stabiliteit. Geen langetermijnsplanning. Geen dromen. Dromen kunnen niet bestaan in een maatschappij vol tijdelijke jobs en korte termijn denken.

Geen wonder dat sommige jongeren radicaliseren.

Wat is duurzame ontwikkeling? 

Wat is ontwikkeling? Wat is circulaire economie? Vervang GDP door GNH, Gross National Happiness, zeggen de Bhutanezen, en je krijgt ontwikkeling, circulaire economie of hoe je het ook wil noemen. Hun koning had een droom om zijn land te leiden naar verlichting en dankzij die droom doet Bhutan het precies op zeer veel vlakken beter dan Vlaanderen.

Gelukkige mensen zoeken immers creatieve oplossingen, geen destructieve “oplossingen” zoals terrorisme. Dromen, ideeën, visies motiveren ons. 

Gelukkige mensen zoeken immers creatieve oplossingen, geen destructieve “oplossingen” zoals terrorisme. Dromen, ideeën, visies motiveren ons.

Zoals ik al eerder zei, het enige verschil met andere dieren is dat een mens het enige dier is dat gekke dingen doet, zelfs andere mensen of dieren doodt, of dingen uitvindt, omwille van een idee. 

Jugaad in India bewijst dat je niet rijk moet zijn om oplossingen te vinden. Je moet alleen toegelaten worden om te kunnen dromen. Maar dat is niet de enige voorwaarde. Jongeren én ouderen moeten leren aanvaarden dat “meer” (meer geld, meer ervaring, groter huis, meer kledij…) niet “beter” is.

Wanneer die wijze man me vertelde waarom jongeren gefrustreerd zijn, voegde hij toe dat het belangrijk is dat je ook jouw dromen kan vervullen. In een toekomst, waar voorraden olie, goud, fosfor, water en andere grondstoffen kleiner zijn dan nu, is er geen plaats voor “meer”, alleen voor “genoeg”. Dus alleen dromen over “genoeg” kunnen verwezenlijkt worden en kunnen ons gelukkig maken. Als je dat niet aanvaardt, ben je gedoemd om voor altijd ongelukkig te zijn. 

Intussen is Milan in de richting van een boeddhistisch klooster getrokken. Geen American Dream voor hem. Nee, wat hij zoekt, is Shangri-La.