The Comedians: Haïti toen en nu

Greene reisde regelmatig naar Haïti sinds 1954. Na de publicatie in 1966 van de roman was hij niet meer welkom en het boek werd al snel verboden onder de Duvaliers. Er was amper een ander boek of medium op dat moment dat het schrikbewind onder François ‘Papa Doc’ Duvalier scherp blootlegde voor een groot en internationaal publiek zoals Greene dat deed doorheen zijn stukje fictie.

Uiteraard zijn er verschillen tussen Haïti een halve eeuw geleden en de hedendaagse situatie. Het bevolkingsaantal ligt nu meer dan dubbel zo hoog en sommige problemen zijn dan ook in absolute cijfers groter geworden. De weg naar democratie is erg hobbelig, maar de weg is er nu. Toen niet. Port-au-Prince was overzichtelijker en minder druk dan de alsmaar uitdijende stadsagglomeratie vandaag is.

Wie zijn de komedianten?

‘A natural death?’

‘Violent deaths are natural deaths here. He died of his environment.’

De komedianten naar wie de titel verwijst zijn Mr Brown, Mr Jones en Mr Smith, drie blancs die elk voor eigen redenen naar Haïti afreizen. Het is dus geen verwijzing naar François Duvalier en zijn Tontons Macoute. Zij waren bloedserieus en helaas levensecht.

Mr Brown, de ik van het boek, is een ontheemde ziel die na lange tijd een postkaartje van zijn moeder ontvangt uit Haïti en beslist haar te gaan bezoeken. Amper één dag daar sterft zij en wordt hij per direct eigenaar van Trianon, haar hotel in Port-au-Prince. Mr Jones is een goedgeluimde zwendelaar met een verleden van overdrijvingen en leugens die Papa Doc een loer probeert te draaien, maar dat mislukt vrij gauw. Mr Smith is een door en door goede en naïeve man die samen met zijn vrouw het vegetarisme wil promoten en introduceren onder de lokale bevolking.

De meeste verhaallijnen zijn eerder tragisch dan komisch. De hoofdpersonages zijn elk op hun eigen manier hopeloos op een hopeloze plek. Het decor van hun bezigheden en verhoudingen is reëel: Port-au-Prince dat gebukt gaat onder censuur, verdwijningen, totale controle en de avondklok. Een fictieve subplot behandelt dan weer de rebellenbeweging tegen Papa Doc, maar die verhaallijn komt niet echt van de grond en dooft eigenlijk uit zonder climax.

Niemand bekritiseert de president

Maar dat doet Greene uiteraard wel en veelvuldig in zijn roman. En zo eindigde hij net zoals enkele andere buitenlanders op de zwarte lijst van François Duvalier. ‘The Comedians’ liet de paranoïde president voor het leven niet koud. Onder de titel ‘Graham Greene Demasqué’ liet hij een ellenlange brochure door zijn ministerie van buitenlandse zaken verspreiden.

Greene bezocht Haïti voor het eerst in 1954 en is dat tot zijn ban blijven doen. Hij heeft als buitenstaander de periodes voor en tijdens Papa Doc kunnen gadeslaan. Een vergelijking tussen beide periodes komt een paar keer voor in het boek.

Hier is Mr Brown, de verteller van het boek, aan het woord:

Port-au-Prince was a very different place a few years ago. It was, I suppose, just as corrupt; it was even dirtier; it contained as many beggars, but at least the beggars had some hope, for the tourists were there. Now when a man says to you, ‘I am starving,’ you believe him.

In een verhaal met zoekende zielen als personages is een figuur die rationaliteit en rust uitstraalt aantrekkelijk. Die figuur is de belezen en intelligente Doctor Magiot. Mr Brown en Doctor Magiot bespreken politiek op een moment dat François Duvalier nog niet aan de macht is.

‘Whom do you fear?’

‘I fear a small country doctor. His name would mean nothing to you now. […]’

En op een ander moment wanneer Duvalier wel aan de macht is, klinkt het gesprek tussen Doctor Magiot en Mr Brown als volgt:

’[…] In this island the Catholic prayer is very apt – “The devil is like a roaring lion seeking whom he may devour”.’

‘He hasn’t devoured you.’

‘Give him time.’

[…]

‘I’m glad your mother died when she did. She had borne enough. One Hitler is sufficient experience for a lifetime’.

Doctor Magiot is iemand die zich aangesproken voelt tot het communisme. Papa Doc zou het rode gevaar uitbuiten, want de Verenigde Staten wilden vooral geen tweede Cuba. Er bleken wel degelijk communistische sympathieën te bestaan onder de hoger geschoolde Haïtianen.

Ook ‘Saisons Sauvages’, de mooie roman (verschenen in 2010) van de nog steeds in Port-au-Prince wonende Kettly Mars, speelt zich af in de jaren ‘60 en één van de hoofdpersonages is een dokter die sterven zal in de gevangenis omdat hij deel uitmaakte van een communistische beweging. Heden ten dage is dat “risico” nagenoeg volledig verdwenen in een Haïti dat geheel ten dienste staat van een roofzuchtige vorm van kapitalisme.

Vlees en boemannen

Een doorleefde achtergrond van het alledaagse en de inherente ellende bij de bevolking is niet aan de orde in ‘The Comedians’. Dat staat te ver af van de leefwereld van de hoofdpersonages en het zou wellicht de sarcastische insteken en de farce in de roman bemoeilijkt hebben. Ook in de nightmare republic is er ruimte voor grappen, maar die zijn niet ten koste van de arme massa.

Als Mr Brown informeert naar de bedoelingen van Mr Smith gaat dat als volgt:

‘I come here as a representative,’ Mr Smith said.

‘Of the vegetarians of America,’ Mrs Smith added. ‘The true vegetarians.’

‘Are there false vegetarians?’

‘Of course. There are even some who eat fertilized eggs.’

‘Heretics and schismatics have splintered every great movement,’ Mr Smith said sadly, ‘in human history.’

Het kleine beetje vlees dat Haïtianen zich kunnen veroorloven bij maaltijden, moet je ze niet proberen af te pakken. Dat is hen te dierbaar. Het zijn ook enkel westerlingen die hier de andere kant zullen opkijken als een tap tap voorbijrijdt met levende geitjes, ondersteboven hangend en met de vier poten samen vastgebonden langs de wagen.

Hier vraagt Mr Brown aan rebel Phillipot hoe het loopt in Cap-Haïtien in het noorden:

‘How is everything up there?’

‘Only too quiet. The place swarms with the Tontons Macoute. Judging by the sun-glasses you might be in Beverly Hills.’

Het is nog steeds wachten op een Haïti zonder gesubsidieerde boemannen. De tontons macoute onder de Duvaliers zijn de meest bekende. Voordien waren er bijvoorbeeld de zenglendo en erna werden de chimères beschouwd (door critici) als de aan Aristide geaffilieerde bendes. Met de aanwezigheid van de internationale gemeenschap via de Minustah kan het niet meer zo opzichtig als voorheen en Martelly heeft het vooral een beetje speels over tèt kale (kaalhoofden). Zijn boemannen zouden – zo laat ik mij vertellen – goed geklede, jonge snaken in SUV’s zijn. En ik kan me daar wel iets bij voorstellen …

Analfabetisme, buitenlandse inmenging en ontbossing

Greene refereert doorheen zijn boek naar verscheidene problemen die toen pertinent waren en ook vandaag nog behoren tot de grootste uitdagingen die Haïti kent.

Hij verwijst bijvoorbeeld naar het analfabetisme wanneer Mr Brown met Martha in haar wagen zit, waar hun affaire zich meestal afspeelt doorheen de roman:

I said to him, ‘Don’t you see the C.D. On the car?’

‘And can’t you see,’ she said, ‘that he can’t read?’

De huidige regering doet graag uitschijnen dat er grote vooruitgang is geboekt op dit vlak. Maar gratis onderwijs voor alle kinderen is nog steeds een verre droom en meerdere keren hebben leraren van publieke scholen gestaakt omdat ze niet betaald worden. Analfabetisme is bovendien niet enkel een risico voor veel kinderen maar ook een realiteit voor veel volwassenen. Er wordt amper geïnvesteerd in de alfabetisering.

Greene verwijst naar problemen die ook 50 jaar later grote uitdagingen zijn.

Buitenlandse inmenging in verscheidene vormen waren toen en zijn ook nu brandend actueel. Zolang de Minustah hier verblijft, is het voor eenieder duidelijk dat de overheid haar eigen land niet kan beheren. En wie denkt dat de ontbossing vooral een probleem van de afgelopen decennia is, vergist zich. Momenteel kent Haïti een bebossingsgraad van 2%.

In een gesprek tussen Mr Brown en rebel Phillipot komen zowel de ontbossing als de militaire invasie van de Verenigde Staten van 1915-1934 aan de orde:

’[…] We need a few men of guerilla experience. We have mountains just as high as those in Cuba.’

‘But not the forests,’ I said, ‘to hide in. Your peasants have destroyed those.’

‘We held out a long time against the American Marines all the same.’

Tot slot

‘We are an evil slum floating a few miles from Florida, […].’, zegt Doctor Magiot.

De meest onderbouwde momenten van kritiek op de machthebbers in en rond Haïti worden door Greene steevast in de mond van Doctor Magiot, een Haïtiaan, gelegd. Greene had naar eigen zeggen maar een beperkte kennis van de samenleving. Doch is het duidelijk dat hij via zijn met socio-politieke kritiek gelardeerde roman ons iets meer wilde vertellen en dat hij de leefsituatie van mensen in dit land aanklaagde.

Evil slum is uiteraard een messcherpe, overdreven en feitelijk onjuiste omschrijving, maar helaas staat ook de hedendaagse beeldvorming in genoeg buitenlandse hoofden er niet zo ver van af. Iedere blanke lijkt wel te komen voor een of ander project, bijna altijd afgeschermd en zelden onder de mensen. Hier zijn geen toeristen, die kunnen – toeristenlogica – veel meer waar voor hun geld krijgen in de andere omringende landen. Maar gelukkig kom ik al eens een uitzondering tegen.