(Cultureel) racisme zit dieper dan we denken

Reeds negen maanden woon ik in Oruro en op het bezoek van een paar hartsvrienden en collega’s uit de ngo-sector na, heb ik in die tijd geen Europeanen ontmoet. Nu kan je lachen, maar bij de Vlamingen die ik dit weekend ontmoette, ervaarde ik zowat een “cultuurshock”. Racisme zit diep diep in onze maatschappij en veel hardnekkiger dan we denken.

(cultureel) racisme

Discrimineren op basis van ‘ras’ is algemeen not done geworden. De afschuw over de Holocaust in Europa, de gruwelverhalen over de kolonisering en de vooruitgang van de wetenschap hebben racisme op basis van biologische inferioriteit definitief in diskrediet gebracht. Met uitzondering van een behoorlijk aantal ‘niche’-bewegingen, is het nu op zijn minst algemeen onaanvaard. Weet je wel, nog niet zo verschrikkelijk lang geleden zocht men naar het “wetenschappelijk bewijs” dat de schedelinhoud van Afrikanen kleiner zo zijn dan de Westerse. Nee nee, dergelijk discours gaat intussen zelfs voor het Vlaams Belang te ver. Maar goed, men ondervindt wel problemen in de multiculturele samenleving omdat bepaalde culturele waarden niet met onze waarden stroken. Dat klinkt veel minder radicaal, niet waar? Want ‘wij’ zijn nu eenmaal trots op “onze” vrije, Westerse, democratische samenleving en daar kunnen ‘zij’ wel nog wat van opsteken. Op die manier is het discours is echter subtiel verschoven van ‘ras’ naar ‘cultuur’, met nog steeds dezelfde inferieure lading. Of je zegt dat een bepaald ‘ras’ minder in “onze cultuur” past, of een bepaalde ‘culturele groep’ is eigenlijk hetzelfde zeggen. Vervang ‘cultuur’ opnieuw door ‘ras’ als je de programma’s van extreem-rechts leest en je belandt weer bij dat plat racisme waarvan we dachten dat we het als samenleving verworpen hadden.

Bij een gesprek over werkomstandigheden in Latijns-Amerika, zat het er aan te komen en hoewel ik krampachtig mijn vingers kruiste – toe, zeg het niet – rolde het er bij één van de Belgen vlot uit: “ja, dat is volgens mij de reden waarom wij in Europa veel ontwikkelder zijn, omdat wij veel efficiënter zijn”. Twee seconden lang was ik desalniettemin zo perplex dat er uit mijn open mond niets kwam. “Wij zijn ontwikkeld omdat wij teren op pure exploitatie van Latijns-Amerika, Afrika en Azië” stamelde ik. “En dat heeft met historische feiten te maken”, vulde mijn huisgenote aan. “Omdat wij in een fundamenteel ongelijk en exploitistisch model leven”, zei ik. “Ja, maar ik ken iemand die ooit iets in Latijns-Amerika probeerde op te starten en dat ging 4 keer zo traag, dus…”, luidde het antwoord.

Met de allerbeste bedoelingen was dat niet racistisch bedoeld (want linkse, progressieve Vlamingen zijn nu eenmaal niet racistisch, zo zegt hun overtuiging), maar dit is wel een heel foute stelling, die niet correct en bovendien (cultureel) racistisch is. Hoewel we dan niet meer over ‘ras’ spreken, tenzij het natuurlijk om kleine groepjes gaat; Mapuches, Rapa Nui, Urus, Aboriginals, spreken we eens te meer over ‘culturele’ verschillen – clash of civilizations. Het zit hem in zoveel kleine, dagdagelijkse gesprekken. Door lange tijd hier te zijn, valt het eens zo hard op in gesprekken met Belgen, hoe sommige uitspraken compleet fout zitten. Mijn grootmoeder vroeg me deze week aan de telefoon of ik al een lief heb en of het “ne witten of nen bruinen is”, dan schud ik lachend mijn hoofd, want het is mijn lieve oma van een totaal andere generatie. Helaas zijn het evengoed onze linkse, progressieve vrienden die dergelijke kemels slaan.

Wat is racisme en wat niet?

“We zijn racistisch behandeld geweest” zegt één van de Belgen op de laatste dag, omdat een vrouw die stoffen verkocht niet wou dat zij ze aanraakten. Als je racisme compleet loskoppelt van geschiedenis, van machtrelaties en economische en ideologisch dominante structuren, dan kan je racisme beschouwen als een persoonlijke attitude. Dergelijke piste gebruikt Nieuw Rechts om antiracisme te definiëren als een nieuw racisme, zijnde racisme ten opzicht van blanken. Laat je dus niet misleiden door wat racisme is en wat niet. Wat geïnterpreteerd werd als racisme kan in dit geval niet meer betekenen dan het feit dat het principe ‘de klant is koning’ hier niet geldt. Zo verkapitalistist zijn de sociale relaties hier niet. Dat komt mooi naar voren in ‘Marching Powder’, een non-fictie roman over een Brit die in de gevangenis in La Paz terecht komt voor drugssmokkel. Wanneer het hoofdpersonage in zijn eerste week vlees wil kopen in één van de gevangeniswinkels, wil de slager hem niets verkopen, hoewel er wel vlees in zijn toonbank ligt. Verontwaardigd spreekt hij er een inmate over aan – is dit racisme? “Heb je gevraagd hoe het met hem gaat? Hoe het met zijn gezondheid en met zijn familie gesteld is”, vraagt deze. “Neen, ik wou gewoon vlees kopen”, antwoordt hij. “Haha, zo werkt dat hier niet in Bolivia, hermano!”.

Recht op individualiteit

Laat ons ons hoeden om culturele gewoontes en gevoeligheden niet te verwarren met culturele stereotyperingen. Ik word ook niet graag tot ‘de Vlaming’ gerekend, want ik vereenzelvig mij bijvoorbeeld niet met die 30% die achter Bart de Wever staan, die nota bene vindt dat we over racisme niet al te veel fuzz moeten maken. Dus laat ons niet te veel vakjes maken voor ‘latino’s’, ‘negers’ of ‘moslims’ en mensen behandelen met de individualiteit die ze verdienen. Want zo willen u en ik ten slotte ook behandeld worden.

Met het lezen van de blog ‘Ban het woord neger’ realiseerde ik me dat ik al dagen aan deze gesprekken aan het denken was en ik eigenlijk een beetje gechoqueerd ben over mijzelf dat ik niet harder tegen de opvattingen van de Belgen in Oruro was ingegaan. Alleen zijn dergelijke discussies soms moeilijk, want weinigen zullen zichzelf racistisch vinden, desondanks worden er zoveel racistische uitspraken gedaan. Er moet meer over gepraat worden, dat is een feit. Het is niet omdat je het woord ‘neger’ niet in de mond neemt, dat je ze daarom allemaal op een non-racistisch rijtje hebt.

Ik was vooral opgelucht dat mijn Latijns-Amerikaanse vrienden niet in de buurt waren bij deze gesprekken, want ik zou door de grond gegaan zijn van schaamte. Inderdaad, soms vereenzelvig je jezelf dan weer wel tot een bepaalde (al dan niet culturele) groep.