De stilte van Butembo

Je staat ervan versteld hoe een stad klinkt, als die niet wordt gedomineerd door de geluiden van het verkeer.

Butembo is een stad van 700.000 zielen, zonder riolering, zonder afvalverwerking, zonder elektriciteitsnet, zonder verharde wegen, en daarom ook haast zonder verkeer. Het is moeilijk je in te beelden hoe dat eruit ziet, hoe dat aanvoelt. Dat kan alleen ten volle tot je doordringen als je zelf komt kijken. Maar ook: komt luisteren.

Je staat ervan versteld hoe een stad klinkt, als die niet wordt gedomineerd door de geluiden van het verkeer. Je hoort de wind nog waaien. Elke dag tussen 10 en 1, als de zon snel aan kracht wint en de stad opwarmt, zwellen de windstromen aan en beginnen deuren en ramen te klepperen of dicht te slaan. Met het stijgend aantal gebouwen met verdiepingen hoor je de wind ook steeds meer gieren. Maar hij overstemt nooit de geluiden van de mensen.

Bien réveillé?

‘s Ochtends als de stad wakker wordt en de metaalateliers nog niet aan het werk zijn, hoor je de bevolking letterlijk. Hier is de ochtendbegroeting niet “goed geslapen” maar wel “goed ontwaakt”? Dus moet je duidelijk maken hoe wakker je wel bent. Elke stem stijgt op in de stadslucht, vermengt zich met de andere, zwelt aan tot een gigantisch auditorium dat zich klaar maakt om het spektakel van de dag van nabij te volgen.

Zodra de zon genoeg warmte geeft is het tijd om babys en peuters te wassen. Velen onder hen vinden dat niet leuk. Soms lijkt het wel of een competitie krijsen wordt georganiseerd. Waarom anders zouden ze systematisch buiten worden gewassen? Dat heeft natuurlijk alles met de zon te maken. Die houdt hun gevoelige huid warm.

Hanen, geiten, varkens, honden, een heel leger bonte kraaien, ze maken allen deel uit van het dagdagelijks concert van het grote dorp dat Butembo is gebleven. In de namiddag installeren marktvrouwen zich in zowat alle straten om hun waar aan te prijzen. En als de nacht valt, hoor je de stad inslapen. Dat gebeurt vrij bruusk. De onveiligheid drijft iedereen vroeg naar huis. Vlak voor valavond is de uitstroom groot, gonst de hoofdstraat in de verte van motorgeluiden en claxons, is de stofwolk er extra dik als het niet heeft geregend. Een uur later is alles verlaten. De menselijke mierenhoop van overdag verandert in een spookstad.

Branding

Alleen het geratel van de generatoren en het kampvuur van een nachtwaker verraden dan nog menselijke aanwezigheid. De honden en de bandieten nemen de straten over. Tot rond 22 uur alleen nog maar de schijnwerpers van het MONUSCO-kamp de duisternis van de nacht verbreken. De mensheid slaapt. Je hoort de stad in een diepe slaap verzinken. Geen penetrante cycadenzang hier, daarvoor is het te koud door de hoogteligging (1800 m). De stad snurkt. Het gecombineerde gesnurk van al die slapende zielen klinkt wonderlijk, de branding van een mensenzee. Vanop mijn derde verdiep word ik er snel rustig van en het duurt nooit lang eer ik de ritmes van mijn buren kom versterken.

Als er dan eens iets anders te horen valt dan de gebruikelijke geluiden, dan valt dat natuurlijk meteen erg hard op. Die ontploffing om 10 uur vanochtend kon ik na enkele keren oogknipperen meteen thuisbrengen. Ik stoof naar mijn balkon en kon de rookpluim nog zien. Eerst was er nog een salvo geweerschoten. Dan volgde een tweede traangasgranaat. En een derde. Gelukkig ver genoeg om er zelf geen last van te hebben. Als de schoten wat te luid begonnen te klinken, verkoos ik toch weer naar binnen te duiken. Je weet maar nooit wat een verdwaalde kogel met een mens kan aanrichten. Maar we hadden geluk: er vielen geen slachtoffers.

Ongenoegen

De rest van de dag werd opgevuld met commentaren op het gebeuren. “Is dat nu een democratie? Als mensen hun mening willen uiten in een betoging, wordt op hen geschoten! Het wordt tijd dat we de naam van dit land veranderen en het bijvoeglijk naamwoord bij Republiek opgeven. Wij burgers hebben immers geen enkel recht om ons ongenoegen te uiten met de gang van zaken.”

 Het reglement was nochtans volledig gerespecteerd: meer dan 48 uur op voorhand werd de betoging aangevraagd. Pas gisteravond had de burgemeester op de radio’s laten afroepen dat de betoging tegen een grondwetswijziging om veiligheidsredenen werd verboden. En vanochtend vroeg stonden de zwaar bewapende politiemannen al opgesteld op de strategische plaatsen van Butembo.

De UNC van Vital Kamerhe en de UDPS van Tshisekedi hadden ondanks alles opgeroepen om toch te betogen, en enkele tientallen dapperen hadden daar ook gevolg aan gegeven. Maar als het aantal politiemannen het aantal betogers overstijgt is het pleit natuurlijk snel beslecht.

Fin de régime

Samen met enkele vrienden bellen we naar Goma en Kinshasa. Eenzelfde verhaal. Protest tegen een herziening van de grondwet wordt niet geduld. De burgers willen niet nog meer van Kabila’s onvermogen tot besturen en zijn voortdurend veranderen van de spelregels en dat beginnen de machthebbers blijkbaar goed te begrijpen. Langs alle mogelijke kanalen roepen burgers de president op om zo snel mogelijk deel uit te maken van de geschiedenis van het land, niet van de toekomst. Maar daar zal en kan hij nooit op ingaan. Hij zit gevangen in zijn eigen net. De balken onder zijn ogen worden met de dag dikker door de slapeloosheid die hem dit alles oplevert. Maar hij heeft er allang zelf niets meer aan te zeggen. Hij is een raderwerk van een systeem geworden waaruit geen ontsnappen meer mogelijk is.

Sommigen zijn erg pessimistisch aan het worden: er heerst al een echte fin de régime-sfeer. “Nu het nog kan, moet er gegraaid worden. Dus worden lonen van ambtenaren en leerkrachten niet meer uitbetaald sedert maart, sluiten ministers in hun respectievelijke domeinen lucratieve contracten af met buitenlandse magnaten waarbij hun financieel gewin hun enige voorkeursnorm is, niet de belangen van het land. Wat wil je, als de grote baas het voorbeeld geeft”.

Het wordt wellicht een Mobutu-scenario, zucht een vriend gelaten. Zelf heibel uitlokken in de hoofdstad tot er doden vallen, dan de noodtoestand afroepen, regeren bij volmacht en de verkiezingen voor onbepaalde tijd uitstellen.

Uitlokken

Het doet me pijn om de mensen zo te horen redeneren. Het voorbije jaar waren er duidelijke tekenen van hoop en verbetering. Maar twee jaar voor de verkiezingen gaat het alweer de verkeerde kant uit. Ik hoor de mensen dingen zeggen met een hardheid die verwondert. Hoe duidelijk wordt het nu, dat stilaan alle tolerantiegrenzen worden overschreden. Niemand hoor ik het nog opnemen voor de Raïs. Het woord leider vinden ze al lang niet meer van toepassing.

Het wordt wellicht een Mobutu-scenario, zucht een vriend gelaten. Zelf heibel uitlokken in de hoofdstad tot er doden vallen, dan de noodtoestand afroepen, regeren bij volmacht en de verkiezingen voor onbepaalde tijd uitstellen. Dan hoeft hij niet eens de grondwet te veranderen en zal de internationale gemeenschap hem niets kunnen verwijten.

Ik word er stil van. Hoe diep kan een staatshoofd zakken als zijn burgers in zulke termen over hem spreken? Hoe ver moet een president vluchten in zijn eigen stilte om te ontsnappen aan de snerpende interpellaties van zijn bevolking? De stilte voor de storm?

Het kan geen toeval zijn. De muziekcollectie oldies die mijn zoon Boris me in digitale vorm heeft meegegeven verbreekt uitgerekend op dit moment de nachtelijke stilte van Butembo met The Who’s “We won’t get fooled again!”. Ik hoop dat mijn buren het ook gehoord hebben.