Hoe Congo vorige maand stopte met bestaan

De in 2006 vastgelegde grondwet dicteert namelijk een gedecentraliseerd Congo, waarvoor de interne kaart volledig hertekend moest worden. Het begin van deze ambitieuze hertekening ging vorige maand eindelijk van start toen de bestaande 11 provincies van het land werden versneden tot 26 nieuwe provincies. President Kabila is echter geen man die dingen doet enkel omdat ze in de grondwet verankerd staan, de découpage van de provincies is een stap om meer zeggenschap over het land te krijgen en zijn geambieerde derde termijn als president te verzekeren. 

Niemand twijfelt aan de noodzaak om Congo te decentraliseren. Met een oppervlakte van pakweg West-Europa lijkt het land bij momenten te groot om enkel vanuit de uithoek Kinshasa geregeerd te worden. De voormalige Province Orientale was bijvoorbeeld even groot als Spanje, maar werd slechts bestuurd door één gouverneur en minder dan een dozijn ministers. De nieuwe grondwet beoogde dan ook de politiek letterlijk dichter bij de burger te brengen door de zes grootste provincies in stukken te kappen. Het stopt echter niet bij de provincies, de hervorming zal doorsijpelen tot de laagste overheidsniveaus: van de statige gouverneurszetel tot de kleinste gemeenteambtenaar, op elk niveau zal er worden hervormd. Op het einde van de rit zal het nieuwe Congo er dankzij bevoegdheidsoverdrachten en meer autonome regio’s volledige anders uitzien.

Hoe zal het nieuwe Congo er uit zien?

Bevoegdheidsoverdrachten en meer autonomie voor de regio’s … Met zo’n termen zouden we giftig kunnen opmerken dat Congo het Belgisch voorbeeld van federalisering volgt. Het is misschien geen toeval dat de ministeriële plannen voor dit nieuwe Congo uit de doeken worden gedaan in een vuistdik document gesponsord door de Waalse Ontwikkelingssamenwerking, genaamd La Décentralisation en Bref. Tussen de vele pagina’s ambtenarenjargon en wetsteksten is er echter geen enkele korte samenvatting of schematische voorstelling van het nieuwe Congo te vinden, dus vandaar even een overzicht en bref:

Bovenaan staat nog steeds de nationale overheid, met daaronder de nieuwe 26 provincies, elk met hun verkozen Gouverneur en provincieraad. Daaronder liggen langs de ene kant de stedelijke gebieden, bestuurd door verkozen burgemeesters en hun schepenen. Daarnaast zijn er de rurale gebieden, die zijn onderverdeeld in Territoires en onder het gezag vallen van de Administrateur de Territoire, aangeduid door de President zelf. Maar het is eens voorbij deze Territoires, in het Congolese hinterland dat het interessant wordt.

Het Congolese platteland zal worden onderverdeeld in drie types: Communes, Secteurs en Chefferies. Elk bevinden ze zich even hoog in de hiërarchie, maar verschillen ze van elkaar door welke traditionele autoriteit (of “stamhoofd” in de volksmond) er met de plak mag zwaaien. In de Communes heerst er geen enkele traditionele autoriteit en wordt bijgevolg volledig geregeerd door  verkozen volksvertegenwoordigers. Het andere uiterste is de Chefferie, waar één “stamhoofd” het volledig voor het zeggen heeft, kuifjes-gewijs dan ook benoemd als Chef de Chefferie. De Chef de Chefferie zal, net als onze koning, enkel de functie bezetten omdat zijn vader hem is voorgegaan. Hoewel elke beslissing samen met een schepen zal moeten ondertekend worden, wordt alle politieke macht in de handen van de Chef gelegd.

Voor de ingewikkelde gevallen blijft er vervolgens de Secteur over. De Secteurs zijn voorbehouden voor de gebieden waar meerdere “stamhoofden” met de plak zwaaien, en er dus niet slechts één Chef de Chefferie kan zijn. In tegenstelling tot de Chef de Chefferie wordt de Chef de Secteur verkozen, en staat hij dus onder democratische controle.  Onder al deze niveaus bevinden zich vervolgens nog Quartiers, Groupements en Villages. Aan het hoofd staat telkens iemand aangeduid door het hogere niveau.

Het plan van Kabila

Maar net zoals elke grote hervorming in Congo, dient ook deze découpage voornamelijk de ambities van de grootste chef van het land: president Kabila. Nadat zijn eerdere poging om een derde termijn aan zijn presidentschap te breien stuk liep op hevig nationaal en internationaal protest, was de huidige president driftig op zoek naar een nieuwe manier om aan het stuur te blijven. De découpage en de daaropvolgende decentralisering bieden hem deze mogelijkheid.

Kabila zal er in slagen zijn huidige ambtstermijn met maanden, misschien zelfs jaren te verlengen.

Ten eerste zal hij er in slagen zijn huidige ambtstermijn met maanden, misschien zelfs jaren te verlengen, aangezien hij met de wijzigingen in de staatsindeling de verkiezingskalender – die al hopeloos achterloopt – naar alle waarschijnlijkheid nog meer kan doen vertragen. De grondwet legt namelijk vast dat alvorens de presidentsverkiezingen kunnen plaatsvinden, er eerst provinciale en gemeentelijke bestuurders moeten worden verkozen. Zolang de nu gestarte hervormingen niet zijn afgerond kunnen deze verkiezingen niet plaatsvinden.

Nieuwe vriendjes op nieuwe postjes

Verder zorgt deze hervorming naar schatting voor minstens 18.000 nieuwe jobs in het overheidsapparaat. De nieuwe gouverneurs, chefs, burgemeesters, commissarissen en ambtenaren die deze postjes zullen bezetten zullen hun functie allemaal te danken hebben aan de decentralisering ingevoerd door Kabila.

Ook is er nog geen sprake van welke gebieden zullen bestempeld worden als Secteurs, en welke Chefferies zullen worden. Aangezien elke zichzelf respecterende chef natuurlijk alleenheerser wilt worden als Chef de Chefferie, in plaats van een democratisch verkozen Chef de Secteur, geeft dit Kabila opnieuw de mogelijkheid om overal in het land bondgenoten te winnen.

Ook de Administrateur de Territoire, die tussen de provincie en het platte land staat, blijft aangeduid door de president, waardoor de nationale overheid een belangrijke positie zal kunnen blijven behouden in grote delen van het binnenland.

Al deze nieuwe stromannen zullen echter niet te veel hoop moeten leggen in een riant loonbriefje, aangezien in het staatsbudget voorlopig nog geen enkele Congolese franc is uitgetrokken voor de hele decentralisatie. Ze zullen dus moeten terugvallen op Congo’s rijke traditie van extra legale voordelen in de vorm van steekpenningen en smeergeld.

De bodem uit Katanga

Samen met het maken van nieuwe bondgenoten, slaat de découpage ook de bodem uit de machtsbasis van Kabila’s voornaamste politieke concurrent: Moïse Katumbi, de gouverneur van (voormalig) Katanga. Katumbi heeft als één van Congo’s meest populaire politici duidelijke ambities voor de geplande presidentsverkiezingen in 2016, en is daarenboven geliefd door de internationale gemeenschap. De découpage knipt echter zijn provincie in vier, en bijgevolg ook zijn machtsbasis om deel te nemen aan de verkiezingen.

Ook in andere provincies verliezen oud-gouverneurs een groot deel van hun achterban, terwijl nieuwe gouverneurs hun positie aan Kabila te danken hebben. Door de kleinere provincies zal het in de toekomst sowieso moeilijker worden voor gouverneurs om het presidentschap uit de dagen.

Hervorming zonder verandering

Kabila speelt het in alle stilte klaar om de verkiezingen uit te stellen, een cliëntelistisch systeem op te bouwen en zijn voornaamste rivalen te ondergraven.

Vorige maand is er in Congo een eerste grote stap gezet in de decentralisering van het land. In 2006, toen de decentralisering in de grondwet werd goedgekeurd, hoopte men dat dit zou bijdragen aan een Congolees bestuur dat vrijer van Kinshasa kon handelen en daardoor dichter bij de burger zou staan. Paradoxaal genoeg lijkt president Kabila er via het hele proces in te slagen meer grip te krijgen op het Congolese binnenland, door het uitdelen van postjes aan bondgenoten en stromannen. Door het gebrekkige budget dat deze stromannen van salarissen moet voorzien, wordt de bestaande kleptocratie van het overheidsapparaat daarenboven enkel in de hand gewerkt.

Een half jaar nadat hij voor het eerst op verzet stuitte voor zijn derde mandaat, speelt Kabila het in alle stilte klaar om de verkiezingen uit te stellen, een cliëntelistisch systeem op te bouwen en zijn voornaamste rivalen te ondergraven. Hoewel Congo vorige maand dus stopte met bestaan zoals het bestond, is het nog altijd geen haar veranderd.