Koeien met gouden horens vertrappelen landbouwersfamilies

We zijn in Rim. Ongeveer een jaar nadat Amssetou er kennis maakte met de innovatieve zaai- en halve maan technieken bij de collega’s van de Unie van de Naamgroepen van Koumbri. Een jaar nadat we de prachtige ‘vallée de Rim’ aanschouwden, die eens het verlengde van de woestijn leek te worden maar die een nieuwe, groene adem vond door tientallen jaren verbeten inzet, de aanleg van erosiedijken, herbebossing en het zorgvuldig bewerken van de bodem.

Vandaag worden we niet omgeven door deze prachtige vallei, maar door de inwoners van het dorp. Ze verzamelden zich in groten getale (een 3000-tal schatten we) op het marktplein voor de komst van de karavaan van ODJ. Zo ook Siguio Ouedraogo. Een man van 53 die heel wat tijd en energie investeerde in het aanleggen van erosiedijkjes op zijn veld. Zijn veld dat jaar na jaar instaat voor de voedselvoorraad van zijn 27-koppige familie.

7 dagen, 7 dorpen

Broederlijk Delen‘s partners werken met de lokale bevolking in het noorden van het land aan voedselsoevereiniteit en zelfbeschikkingsrecht voor boerenfamilies. Cruciale elementen in die aanpak zijn het diversifiëren van activiteiten en het stimuleren van duurzame familiale landbouw. Bijna 90% van de bevolking is er immers afhankelijk van de opbrengst van het land en de veestapel om een waardig leven uit te bouwen. Goudmijnbedrijven palmen deze grond in en vervuilen water en bodem zodat landbouw en veeteelt in de omgeving onmogelijk worden. De goudmijnbedrijven lijken te ontsnappen aan elke vorm van controle. Ze dringen zich aan een niet te volgen tempo op en vormen een zeer concrete vijand die de jarenlang volgehouden inspanningen van de bevolking en onze partners om het leefmilieu duurzaam te herstellen en te beheren, in geen tijd teniet doen. De keuze om de krachten te bundelen in een gezamenlijk pleidooi voor een doortastende mijnbouwpolitiek die de belangen van de meerderheid van de bevolking op de eerste plaats zet, mag dan ook niet verrassen. De Organisation Démocratique de la Jeunesse (ODJ) organiseerde dit jaar de derde editie van haar karavaan in het noorden van het land.

De woestijn lijkt immers niet langer de enige die in deze zone terrein tracht te winnen op de natuurlijke vegetatie.

7 dagen lang reizen een 20-tal ODJ-activisten van dorp tot dorp om er de lokale bevolking te informeren en te motiveren om op te komen voor hun rechten. Op de banner die de motorkap van hun minibus siert, lezen we het thema: ‘poursuivons la lutte ferme pour l’exploitation des ressources naturelles en faveur du peuple et du développement du Burkina Faso’.

De woestijn lijkt immers niet langer de enige die in deze zone (en bij uitbreiding heel Burkina Faso) terrein tracht te winnen op de natuurlijke vegetatie.

De Burkinese bodem is rijk aan mineralen, waarvan goud op dit moment het meest populaire. Dat lokt kapers, voor wie alles moet wijken.

SA Goldrush

Het is de grote droogte in de jaren ’80 die de bevolking verleidde tot de niet ongevaarlijke artisanale ontginning van het edele metaal. Het werd minder evident louter te leven van landbouwactiviteiten en de droogte deed het waterniveau dalen, wat nieuwe, mineraal-dragende grondlagen naar de bereikbare oppervlakte bracht.

Een landbouwer op zoek naar alternatieve inkomsten, vindt in metersdiepe tunnels af en toe een gram geluk. Mannen, maar ook vrouwen en kinderen, worden in toenemende mate aangetrokken tot steeds talrijkere artisanale goudmijnsites, waar vindersgeluk gepaard gaat met de gevaren van instorting, blootstelling aan chemicaliën, criminaliteit, etc.

Goudexport genereerde in 2016 zo’n 257 miljoen euro directe inkomsten - een peulschil vergeleken bij wat de staat, slechts voor 10% aandeelhouder in deze mijnbedrijven, ontglipt.

Ondanks het grote potentieel aan goudreserves, toonden mijnbedrijven tot het eind van de vorige eeuw weinig noemenswaardige interesse voor Burkina Faso. Slechte infrastructuur, een trage en onbetrouwbare administratie en instabiele politieke context fnuikten de aantrekkingskracht van het land.

Tot de stijging van de goudprijzen vanaf de jaren 2000 een ware ‘goldrush’ veroorzaakte. Buitenlandse bedrijven richtten zich nu tot Burkina Faso, daartoe in 2003 extra gestimuleerd door een wijziging van de mijnbouw regelgeving. De nieuwe wet maakte het land extra aantrekkelijk voor buitenlandse investeringen door het bieden van heel wat fiscale uitzonderingen en voordelen.

Het IMF knikt goedkeurend, gezien ontwikkelingslanden volgens het Internationaal Monetair Fonds het best vooruitgang boeken door het aantrekken van investeerders van buitenaf.

Sinds 2012 is Burkina Faso de vierde grootste goudproducent in Afrika.

Intussen telt het land ettelijke artisanale en 11 industriële goudmijnsites en heel wat projecten in het verschiet. Exportcijfers stegen van amper 1 ton goud in 2000 naar 12,1 ton in 2009, eerste exportproduct katoen achter zich latend. In 2016 voerde het land 38,6 ton goud uit, goed voor zo’n 257 miljoen euro directe inkomsten voor de staat.

Desalniettemin een peulschil vergeleken bij wat de staat, slechts voor 10% aandeelhouder in deze mijnbedrijven, ontglipt.

Het goud blinkt niet voor iedereen

Ondanks IMF’s positieve evaluatie van Burkina’s economie (6% groei in 2014!), blijft de bevolking op haar honger zitten, niet in het minst zij die in hun omgeving een industriële mijn mochten ‘verwelkomen’.

Basisrechten als recht op drinkbaar water, voldoende en gevarieerde voeding, huisvesting en waardig werk, worden van de ene dag op de andere zomaar in het gedrang gebracht. 

Naast het inpalmen van landbouwvelden, hebben de mijnbouwactiviteiten een niet te onderschatten negatieve impact op de omgeving. Basisrechten als recht op drinkbaar water, voldoende en gevarieerde voeding, huisvesting en waardig werk, worden van de ene dag op de andere zomaar in het gedrang gebracht.

Beloftes verdampen in de toxische lucht, terwijl bomen, velden en huizen verdwijnen in gigantische kraters. Willekeur troef bij het berekenen van compensaties die over het algemeen ontoereikend zijn en verre van in verhouding met het veroorzaakte leed (het idee alles te kunnen compenseren met geld is toch tout court onmenselijk?).

Hoewel de Wereldbank aanspoort op verbetering van de levenscondities van door mijnbouwactiviteiten geraakte gemeenschappen, zie je in werkelijkheid het omgekeerde.

De Burkinabé pikken het steeds minder en onenigheden tussen lokale bevolking en mijnbedrijven worden steeds talrijker en serieuzer, waarbij ongeoorloofde arrestaties en gevangenisstraffen, gewelddadige ontruimingen en fysieke confrontaties in opmars zijn.

Le code minier

Reeds onder voormalig president Blaise Compaoré, werd de druk tot herziening van de mijnbouwwetgeving van 2003 stevig opgevoerd. Het is na de volksopstand in 2014 en het vertrek van Compaoré, dat in 2015 de transitieregering na een erg moeizaam proces een nieuwe wetgeving goedkeurt. Een al te voorzichtige pas in de goede richting.

Onder andere het schrappen van een aantal fiscale voordelen en de creatie van fondsen voor lokale ontwikkeling en herstel van de omgeving na sluiting van de mijn, zouden de wet transformeren van ‘un code minier attractif à un code minier de développement’.

De Chambre des Mines (de overkoepelende instantie die alle mijnbedrijven vertegenwoordigt) heeft zich echter nog niet officieel akkoord verklaard met deze wetswijziging. Bedrijven die zich onder de vorige wetgeving installeerden, weigeren nieuwe maatregelen te aanvaarden.

Anderen schuilen achter de norm die stelt dat een wet in zijn geheel niet toegepast kan worden zolang er nog uitvoeringsdecreten ontbreken. Daar waar de bevolking zich voldoende weet te organiseren en een dialoog kan aangaan met het mijnbedrijf, worden reeds goedgekeurde decreten soms in acht genomen.

Het blijvende gebrek aan informatie en transparantie op verschillende niveaus, de enorme traagheid van de politiek om de wetgeving te vertalen naar toepasbare decreten en de schijnbaar ontbrekende capaciteit (en politeke wil?) om die teksten consequent toe te passen, op te volgen en te evalueren, voeden echter eens te meer het wantrouwen bij de bevolking.

162 km² of 32.000 voetbalvelden

Zo ook in Rim, gelegen in een zone die heel wat artisanale goudzoekers aantrekt, waar meerdere mijnbedrijven hun oog op lieten vallen en waar zich nu al een semi-gemechaniseerd mijnbouwproject aan het installeren is. De onderzoeksvergunning dekt een terrein van 162km² (32.000 voetbalvelden). Die vergunning vormt een directe bedreiging voor de inwoners van Rim en omliggende dorpen, waarvan de overgrote meerderheid leeft van de landbouw of veeteelt.

Siguio werd met de neus op deze feiten gedrukt, toen hem vorig jaar aangemaand werd op delen van zijn veld niet te zaaien.

Siguio werd met de neus op deze feiten gedrukt, toen hem vorig jaar aangemaand werd op delen van zijn veld niet te zaaien. Vruchtbare grond moest plaats maken voor een toegangsweg naar het nieuwe semi-gemechaniseerde mijnbouwproject dat zich zou installeren aan de rand van zijn veld.

Naast deze niet-bewerkbare oppervlakte, wordt de rest van zijn veld bij hevige regen ook overspoeld door het zand afkomstig van de heuvels die gecreëerd werden tijdens de opgravings- en bouwwerken.

Transparantie in het consultatie- en installatieproces is ver te zoeken. De belofte van werkgelegenheid werd tot op vandaag niet ingelost en klinkt bovendien weinig overtuigend: ‘Ook al nemen ze in een 27 hoofden tellende familie 3 personen aan, hoe wil je dat deze instaan voor de hele familie als het veld dat hen het hele jaar voeden moet, er niet meer is? En wat nadien?’ 

Siguio’s volledige en enige veld valt binnen het terrein afgebakend door de onderzoeksvergunning. Bij verlies is er voor zijn familie geen alternatief. ‘Dit heeft verregaande gevolgen voor onze huidige generatie, maar vooral voor onze kinderen en kleinkinderen.’

Eénzelfde taal

Dat de karavaan in dit dorp halt hield, was onvermijdelijk. Op grond van ervaringen elders in het land (waarover later zeker meer), vormt de lokale bevolking zich een beeld van de grootte van het zwaard van Damocles dat hen boven de hoofden hangt.

‘Men wil verdeling zaaien, maar we moeten ons organiseren en éénzelfde taal spreken.’

Van ’s middags tot goed na middernacht tekenden de dorpelingen massaal present op het marktplein om te luisteren naar overtuigde en overtuigende ODJ- en RENLAC-militanten, te kijken naar een documentaire van de MBDHP over de goudindustrie in Burkina Faso en hun stem en ervaringen te delen.

Een goede 10 uur woord, beeld en muziek droegen zeker en vast bij aan de kennis en bewustwording van de onverbiddelijke realiteit die zich opdringt. Alsook aan de zichtbaar groeiende motivatie om zich te organiseren in het streven naar een duurzame exploitatie van natuurlijke rijkdommen die ‘worden ingezet voor de verbetering van haar—het volk—levenskwaliteit’.

‘De komst van de karavaan heeft heel wat verhelderd. We weten nu beter wat er mogelijk op ons afkomt en dat we onszelf kunnen verdedigen. Bij onregelmatigheden kunnen en zullen we opstaan en opkomen voor onze rechten’ aldus Siguio Ouedraogo. ‘Men wil verdeling zaaien, maar we moeten ons organiseren en éénzelfde taal spreken, daarbij gesteund door de verschillende organisaties die hier vandaag aanwezig zijn.’