Congo @MOOOV: dromen, muziek, heksen en verkiezingen

De dag begint in dromenland. Zaterdag zit ik ergens op de middag in een nagenoeg lege cinemazaal in Turnhout voor een privéscreening van Daniel Lambo’s nieuwe prent Traumland, die die avond, in wereldpremière gaat. Bevreemdende beelden over kind heksen en nostalgisch materiaal uit het koloniale tijdperk worden afgewisseld met prachtige kanaal landschappen met blauwe schijn in Mechelen waar de woonboot “Traumland” ligt aangemeerd. Traumland is een persoonlijke belevenis, de regisseur koos bewust voor een sober en langzaam ritme zodat de kijker zelf het verhaal mee vorm geeft. De film wordt gedragen door Iwein Segers (oa. Comedy Casino) en Claude Musungayi (oa. Meisjes), respectievelijk ‘Capitain’ en ‘Caporal’. Segers speelt een Vlaamse monteur die gevraagd werd om met beeldmateriaal over kindheksen in Congo te werken. Op een goede dag treft hij Musungayi als verstekeling op zijn boot.

Lambo geeft niet te veel tekst en uitleg bij de achtergrond van zijn personages, en net daarom kan hij meermaals verrassen. De acteurs kregen geen script tijdens het draaien van de film. De Congolese Caporal komt vaak lijnrecht tegenover de bestaande vluchtelingencliché’s uit de hoek en ook Seger’s sober personage overstijgt die van de zure Vlaming. Geen arme sukkelaar-cliché’s, noch ééndimensionale goede- of slechterikken in de film. Ook wat we aan moeten met ons koloniaal verleden en het fenomeen van de kindheksen in Congo vandaag wordt ietwat ongemakkelijk in het midden gehouden. Net daarom schreeuwen ze om aandacht. Zonder er al te veel woorden aan vuil te maken weet de film uitdrukking te geven aan de vertwijfeling en de angst voor het onbekende en de schoonheid in de (ongewilde) menselijke ontmoeting.

Schijndemocratie

De rust en het langzame ritme in Traumland staan in schril contrast met de energie in de documentaire Atalaku (‘De Roepers’) waar mensen heel de film lang chaotisch door elkaar lijken te schreeuwen. Regisseur Dieudo Hamadi volgt de aanloop naar de presidentsverkiezingen van 2011 vanop het meest lokale niveau: een jonge pastoor die voor de hoogste bieder stemmen ronselt in zijn wijk. Caporale’s inventieve plantrekkerij in Traumland wordt in Atalaku nog een paar niveau’s hoger getild. Hierdoor krijgen zowel de frustrerende machteloosheid alsook de bovennatuurlijk veerkracht van het leven in Kinshasa een plaats in de film. Zonder achtergrondvertelling of directe interviews slaagt Hamadi er in om alle kwalen van verkiezingen en democratie in Congo haarscherp en tastbaar in beeld te brengen: georganiseerde verwarring, armoede en de koopbaarheid van stemmen en de grote kloof tussen het lokale en nationale niveau. Producent Kiripi Katembo was aanwezig op de voorstelling van de docu in Turnhout. Hij drukte er op hoe het vooral belangrijk is om van jongs af aan aan een diepe mentaliteitswijziging te werken om democratie en goed bestuur een kans te geven. Ook de houding van de internationale gemeenschap, die met de validering van Kabila’s herverkiezing de status quo verkoos boven eerlijke verkiezingen, ontsnapte niet aan een vlammende kritiek, bijgetreden door medegast Bogdan vanden Berghe, coördinator van 11.11.11. De sterkte van Atalaku is dat het een prent is die op micro niveau de euvels van het pseude-democratisch systeem blootlegt, op een manier die nuttig en tastbaar is voor de betrokkenen, maar tegelijk ook enkele inzichtsballonnetjes oplaat voor de al dan niet welwillende buitenstaander die denkt te kunnen bijdragen aan de democratisering van Congo.

Muziek in de stad

In een gelijkaardige close-up stijl neemt Belgisch regisseur Marc-Henri Wajnberg ons in zijn Kinshasa Kids mee naar de straten van Kinshasa, en de dagelijkse overlevingsstrijd van de jongsten in de stad. Wajnberg wilde eigenlijk een muziekfilm draaien. Toen het onmogelijk bleek om de nodige visa’s te regelen voor Congolese muzikanten trok hij zelf maar naar de Congolese hoofdstad. ‘Ik werd helemaal verliefd op Kinshasa en de mensen daar’, vertelt Wajnberg tijdens de screening van zijn film in Turnhout. Die affectie maakt hem niet blind voor de eindeloze moeilijkheden daar, maar hij was vooral geraakt door grenzeloze ‘goesting’ die mensen daar tentoon spreiden. Zin om dingen te doen, dingen in beweging te zetten, het leven onder de arm te nemen.

In een fictieprent die als documentaire is gedraaid vertelt Kinshasa Kids het verhaal van een stel kinderen, die beschuldigd van hekserij, in de straten van Kinshasa terecht komen. Ze besluiten onder de begeleiding van flamboyant straatmuzikant Bebson een groepje te starten om geld te verdienen. Als kijker verlaat je de zaal met lichte tred, zonder dat er een roze waas over het sociale problemen in Kinshasa is getrokken.

Kindheksen

Zowel Lambo en Wajnberg kaderen het fenomeen van de kindheksen als een manier van samengestelde families om geen extra monden te moeten vullen. ‘Wanneer koppels uit elkaar gaan moet de moeder een nieuw onderkomen voor zichzelf zoeken bij een familielid. Die zien het vaak niet zitten om nog daar bovenop nog eens een kindermond te moeten vullen’, licht Wajnberg toe. ‘Het minste dat er dan gebeurt, een ziekte- of sterftegeval in de familie, of simpelweg een glas dat breekt, dient als excuus om het kind van hekserij te beschuldigen en uit het huis te zetten.’ Voor de uitzetting komt er gewoonlijk nog een hele duiveluitdrijving door de plaatselijke pastoor aan te pas die er niet voor terug deinst om munt te slaan uit de situatie. Het valt op hoe het thema in verschillende recente prenten over Congo opduikt. Zo ook in de Oscar genomineerde prent Rebelle/War Witch, dat vorig jaar het festival afsloot.

Traumland is de enige film in het rijtje die zich openlijk vragen stelt bij onze fascinatie voor het onderwerp. Gebaseerd op waargebeurde feiten kan Seger’s personage zijn montage niet afwerken omdat er al te veel films over kind-heksen op de markt zijn. Bovendien laat in de film, Claude Musungayi’s personage zich ontvallen dat het de westerse camera’s zijn die het fenomeen mee groot maken. Er valt allicht iets voor te zeggen.

Opmars van de Congolese film

Alles bij elkaar genomen stemmen de recente Congo films tot absoluut optimisme wat mij betreft. Congo wordt geportretteerd als deel van de wereldgemeenschap in een film als Snake Dance over de atoombom, en de intimistische benaderingen in de andere films vermenselijken op krachtige wijze het onmetelijk land dat we vooral van de miserie kennen. Bovenal lijkt er zich een film industrie te ontplooien die gericht is op de eigen markt en gedragen wordt door lokale filmmakers en acteurs. Het meest in het oog springende startschot werd gegeven door Djo Tunda Wa Munga’s Viva Riva. Hij wist niet alleen een kaskraker op de wereld los te laten, maar investeerde ook in lokaal talent. Kinshasa Kids, Rebelle en ook Atalaku volgden het zelfde pad. De toekomst ligt dus in Congo.

Kinshasa Kids speelt nog op zaterdag 27/4 om 17u in Turnhout, op 28/4 om 14u in Brugge.

Snake Dance speelt nog op zondag 28/4 om 11u in Turnhout, op 25/4 om 22u in Brugge.

Traumland speelt nog op 28/4 om 20u in Brugge.