‘Nederlands of Frans hé. On est en Belgique içi’ #Everydayracism

Die reminder kreeg ik vorige week toen ik de trein van Brussel naar Antwerpen nam voor een vergadering met mijn artistieke partners en een bezoek aan het ouderlijk huis. Reizen van Brussel naar Antwerpen is altijd een beetje thuiskomen, maar communautaire frustraties én blinde vlekken voor racisme vergezellen mij soms op die reis tot aan het moment dat ik de deur van mijn ouders achter mij toesla.

Op de trein, ergens tussen onze hoofdstad en Vlaanderen, kwam de conducteur van dienst de tickets controleren. Nadat de man mijn tienbeurtenkaart had gevalideerd, ging hij verder naar de volgende reiziger, een gesluierde dame. Bij het teruggeven van haar vervoersbewijs, sprak de man de dame zeer à l’aise (om een Franse uitdrukking te gebruiken) aan over de leesvoer die ze bij zich had. ‘Nederlands of Frans he. On est en Belgique ici’, meende ik te horen. Er was blijkbaar iets wat de vrouw moest doen. En liefst in het Nederlands of in het Frans want ‘on est en Belgique ici.’

De conducteur zette zijn ochtendroute verder en ik zette ik mij naast de vrouw. Ze was in de vijftig en had een gebloemde, blauwe sluier aan. Haar leesbril rustte halverwege haar neus. Ze was een boek in het Arabisch aan het lezen. ‘Heeft hij u over uw boek aangesproken?’ vroeg ik haar. De vrouw deed haar bril af, glimlachte en schudde haar hoofd. ‘Ik neem al drie jaar deze trien en dit heb ik nooit meegemaakt.’

He said, she said

Nadat de reis afgelopen was besloot ik de conducteur om uitleg te vragen, maar ik besloot deze keer het gesprek op te nemen, om voor eens en voor altijd He said, she said te kunnen uitschakelen.

De conducteur ontkende niets en zei op een goedgemeende, vrolijke toon dat dat inderdaad was wat hij haar had gevraagd. Hij had inderdaad aan een gesluierde reiziger gevraagd haar Arabische boek best in het Nederlands of Frans te lezen.

En dit omwille van wie of wat? Geografie? Parce qu’on est en Belgique?

Dat is de hamvraag.

Was er een probleem geweest moest het boek in een andere taal geschreven zijn dan het Arabisch?

Is het ten eerste noodzakelijk dat we onze literaire keuzes beperken tot de geografische zones waarin we vertoeven? Zullen we met zijn allen pretenderen dat we Italiaans spreken en een kopij van La Divina Commedia op onze schoot plaatsen volgende keer dat we in Toscane reizen? Of zullen we de bloemlezingen van Victor Hugo ostentatief hardop lezen volgende keer dat we de TGV naar Parijs nemen? Alles om de toorn van de internationale conducteurs niet over ons te krijgen.

Een tweede vraag. Was de frustratie wel degelijk gericht op het feit dat het boek niet in het Nederlands of Frans gelezen werd? Was er een probleem geweest moest het boek in een andere taal geschreven zijn dan in het Arabisch? Of is het omwille van die taal? Die Arabische taal. Met alle connotaties die die taal nu met zich meebrengt. En bovendien werd het boek wellicht gelezen door een Arabische dame met een Arabische sluier. Misschien net iets te veel oriëntalisme voor een vrijdagochtend?

Goede raad

Tijdens mijn gesprek met de conducteur zegt hij mij meerdere malen dat zijn vraag niet aanvallend bedoeld was. Dat hij toch wel raad mocht geven. ‘Ik mag toch wel raad geven? Het is beter voor haar als ze meerdere talen spreekt’.

De vrouw spreekt Frans, Engels en Arabisch antwoord ik hem. Zo’n advies is dus niet nodig me dunkt. Bovendien, bedenk ik mij later, is zij niet aan het solliciteren voor een functie als ambtenaar bij de Vlaamse overheid. Dan zou die meertaligheid gepast zijn.

De dame was een boek aan het lezen, in de privacy van haar betaald zitje in een half leeg coupé van de Nationale Maatschappij der Belgische Spoorwegen.  Wat hier dus niet van belang is, is welke talen die vrouw machtig is. De raad van deze chef du train lijkt mij hier dus onnodig en bovenal besmeurd met goedbedoeld paternalisme en gekleurd door een hardnekkige, koloniale betweterigheid.

Meer dan één persoon

Maar helaas is het centrale probleem niet dat één conducteur een verkeerde vraag heeft gesteld (Die man zal trouwens door mij niet genoemd worden of tot een zondebok gekatapulteerd worden). Het probleem is groter dan één persoon. Het gaat dieper en betreft de hele maatschappij. Het probleem is die blinde vlek die vandaag groter en groter wordt als we het hebben over verdoken alledaags racisme. #Everydayracism.

Het probleem is die blinde vlek die vandaag groter en groter wordt als we het hebben over verdoken alledaags racisme. #Everydayracism.

Dit racisme wordt namelijk geminimaliseerd, verdedigd of geaccepteerd. Weggelachen of gerationaliseerd.

Dit racisme toont zich telkens mensen vanuit de veilige cocon van sociale media frustraties ventileren. Telkens ze onwaarheden herhalen. Hun wrok laten zegevieren door nul-argumenten en haatberichten te liken.

Dit racisme versterkt zich daarenboven telkens omstaanders online en offline onrecht zien en toch zwijgen.

Dit racisme reflecteert diepgewortelde angsten, vooroordelen en frustraties jegens een cultuur die men niet begrijpt. Een cultuur waarvan men de taal niet begrijpt. Waarvan men het geloof niet begrijpt. Waarvan men de tradities niet begrijpt. Die cultuur staat voor velen vandaag synoniem voor een cultuur van agressie en onderdrukking. Onderdrukking is het sleutelwoord hier. Dat brengt ons namelijk terug bij de dame in kwestie.

Onderdrukking

Ik vraag mij enkele dingen af: Wat moet zij doen om in de toekomst niet betutteld te worden; om niet gezien te worden als een jong meisje die geadviseerd moet worden door haar meester. Wat moet ze doen om geen belerende wijsvinger en hoogdravende betweterigheid over zich heen te krijgen telkens ze buiten de geaccepteerde, geïnstitutionaliseerde witte lijntjes kleurt?

Wat moet een gesluierde vrouw doen om haar onafhankelijk van geest en denken te bewijzen?

Wat moet een gesluierde vrouw doen om haar onafhankelijk van geest en denken te bewijzen? Haar onafhankelijkheid tegenover haar vader, haar man, haar gemeenschap én haar God. Wat moet ze doen om haar rationeel denkvermogen te bewijzen?

Een antwoord: haar sluier afzetten. Want daar wringt het schoentje. De sluier is een veel te makkelijk symbool geworden om moslims vandaag te viseren voor de onmacht die men voelt ten aanzien van de gruwelen die dagelijks op schermen en kranten verschijnen. Het politiek schouwspel dat zich op dit moment in Europa en de Verenigde Staten afspeelt maakt de link tussen de sluier en die gruwel alleen maar scherper.  Dit zichtbare symbool is symbool geworden voor oorlog, migratie, terrorisme en onderdrukking.  De sluier heeft zelfs een dubbele betekenis gekregen. Ten eerste representeert het een goedkeuring van alle geweld gepleegd in naam van Islam (nota bene, een Islam die naar mijn mening de meerderheid van Moslims hier doet huiveren. Niets zo tragisch dan een gekaapt geloof; herschreven, vervormd maar niet hernoemd.)

Ten tweede representeert de sluier het totale ontbreken van rationaliteit en onafhankelijkheid. De gesluierde vrouw kan niet voor zichzelf denken want dat is haar nooit aangeleerd. Niet door haar vader of door haar broers en al zeker niet door haar God. In dat licht kan je toch niet anders doen dan die dame wat goedbedoelde advies geven. Niets zo pijnlijk als op je vijftigste nog steeds advies krijgen alsof je vijf was.

Verruiming van geest

Naar aanleiding van dit incident stuurde mijn schoonzus mij een quote die ik graag deel: The ability to speak several languages is an asset, but the ability to keep your mouth shut in any language is priceless.

Maar ik hoop op meer.

Ik hoop dat er een toekomst aankomt waar men niet enkel diens mond af en toe houdt, maar waar men ook de gedachten tegenhoudt die zulke uitspraken mogelijk maken.

Ik hoop op verruiming van geest. Op begrip en empathie. Op een ruime kennis van de geschiedenis; vooral dan de geschiedenis van de zondebok. 

Ik hoop op verruiming van geest. Op begrip en empathie. Op een ruime kennis van de geschiedenis; vooral dan de geschiedenis van de zondebok.

Ik hoop op eenheid en solidariteit. Zodat de geschiedenis zich niet herhaalt. Zodat we eindelijk onze lessen trekken uit het verleden.

De tijdloze traditie van de ander herbergt mensen van diverse kleuren, etniciteiten, geslachten, seksuele voorkeuren en godsdiensten. Ook de gesluierde vrouw heeft vandaag een plaats gekregen in die grote traditie. Een traditie die kwetsbare groepen in de maatschappij viseert en ze verantwoordelijk maakt voor alle maatschappelijke problemen waar men geen controle over heeft. Een traditie die vervreemding creëert en de afstand tussen verschillende groepen alleen maar groter maakt.

Zo begint telkens een nieuw hoofdstuk in de geschiedenis van de ander.

Het begint altijd met een zondebok. En het eindigt nooit groots.