Nostalgisch blitzbezoek

47 jaar was het geleden dat Jan en Bernadette Butembo verlieten, en 53 jaar dat Jan, nog vrijgezel, hier voor het eerst was aangekomen, een jaar na de onafhankelijkheid. Nu ze nog fit genoeg zijn om intercontinentaal te reizen, besloten ze het erop te wagen om terug aan te knopen met dat verre verleden.

De vonk was overgeslagen op één van de projecties van de aangrijpende reportage van Elien Spillebeen “Backup Butembo”. Elien had hen verteld dat er nog een Belg in Butembo woont en dat hij wel zou een handje kunnen toesteken bij het organiseren van hun reis. En zo gebeurde.

Hun aankomst in Entebbe viel samen met de Ebola-scare, gecombineerd met een recent geval van Marburg, een al even dodelijke virale ziekte. Een lange vragenlijst invullen, lichaamstemperatuur opmeten in de aankomsthal, welkom in Afrika!

Tenlasteneming

De tocht naar Butembo moest over land gebeuren. Geen enkele luchtvaartmaatschappij maakt immers nog een verbinding vanuit Entebbe. Een vertrouwenspersoon bracht hen veilig tot aan de grens waar ze overnachtten, niet zonder eerst te mogen proeven van het nieuwe Congo.

In de grenspost van Kasindi kregen ze van de Dienst Migratie te horen dat ze geen tenlasteneming hadden, en er bijgevolg eerst één moesten nemen. De persoon die hen heeft uitgenodigd moet daarvoor instaan en er 100 $ voor neerleggen, werd hen verteld. Jan probeerde nog te imponeren door te vertellen dat hij een persoonlijke adviseur van Etienne Tshisekedi is, emblematische aanvoerder van de oppositie en leeftijdsgenoot, maar dat riep eerder tegengestelde reacties op bij sommige uniformdragers van dienst, en ze besloten daarom maar om mijn telefoonnummer door te geven.

De man aan de lijn klonk erg zakelijk. Aangezien ik hen had uitgenodigd moest ik eerst 100 $ overmaken voor een tenlasteneming en dan zouden ze worden toegelaten tot het grondgebied. Ik legde meteen een toon van verbijstering in mijn stem, omdat ik wist dat ik het deze keer zou moeten zien te halen van mijn intonatie alleen. Ten eerste, zei ik, dient een tenlasteneming voor het aanvragen van een visum. Maar een visum hebben ze dus al in hun paspoort, dus dat is dan al meteen overbodig. Ten tweede, drong ik aan, heb ik hen niet uitgenodigd: ze hebben er gewoon zelf voor gekozen om terug te keren naar Butembo waar ze lang geleden hun carrière begonnen. Het is dus voor hen een soort van thuiskomen. Ik mag toch hopen dat geen enkele Congolees het in zijn hoofd zou halen om onze wazee (wijze ouderlingen), die de huidige leiders nog mee hebben opgeleid, een strobreed in de weg te leggen? Ten derde, benadrukte ik, zijn ze vermogend genoeg om zichzelf tenlaste te nemen, ze hebben daar niemand voor nodig.

Het werd even stil aan de andere kant van de draadloze lijn. Ze zouden hen doorlaten op voorwaarde dat we hen dan bij aankomst zouden aanmelden bij de DGM in Butembo. Toen ik mezelf hoorde beloven dat we dat zouden doen wist ik dat ook hij wist dat de zaak hiermee was afgehandeld. Niemand had gezichtsverlies geleden, en de gerespecteerde bezoekers konden hun reis verder zetten.

Overkop

Om van Kasindi naar Butembo te geraken moest een nieuwe horde worden genomen. Een tankwagen was door de slechte staat van de weg overkop gegaan en had zijn 32 m³ brandstof verloren. Waarop alle vrachtwagen- en taxichauffeurs in staking gingen en de weg Kasindi-Beni afsloten met hun zware tuigen. Gelukkig had ik een geroutineerde chauffeur naar Kasindi gestuurd om hen op te halen, en hij slaagde er, zoals verwacht, in hen veilig naar Butembo te brengen, via Kyondo, waar Bernadette indertijd haar eerste zoon ter wereld heeft gebracht. Achteraf hoorde ik dat van verschillende wagens die per se de barricade wilden doorbreken de banden werden plat gestoken door de actievoerders.

Helmvergunning

De dag erop, een zaterdag, had ik beloofd hen rond te rijden op hun nostalgische tocht. Er waren wel twee problemen. Onze dienstwagens waren nog niet teruggekeerd naar Butembo, deels wegens de problemen op de weg. En de brommertaxis waren nu in Butembo ook in staking gegaan. Het stadsbestuur had het in zijn hoofd gehaald om de brommerbestuurders, die recent verplicht werden een helm aan te schaffen, nu ook te dwingen die helm te laten registreren en daarvoor een registratiezelfklever van 3000 Congolese frank (2,5 €) te doen betalen. De brommers worden dus al geregistreerd via hun nummerplaat en de taxichauffeurs via hun taxi-erkenning waarvan het nummer op de rug van hun hesje moet staan, nu moeten dus ook de helmen jaarlijks opnieuw worden geregistreerd, en betaald.

Dat was duidelijk de druppel die de emmer deed overlopen. Toen de politie de hoofdstraat afzette om alle gemotoriseerde tweewielers tegen te houden voor controle en beboeting, grepen ze naar stenen. Het houten seinhuisje van de politie werd opgestookt, aan alle kruispunten waar een taxibrommerstandplaats was werden autobanden in brand gestoken. De politie sprong kwistig om met traangas en politiekogels. Dat was de dag van aankomst van Jan en Bernadette. Welkom in Butembo!

Barricadetaks

De dag erop kon ik toch niet laten gebeuren dat ze, na al hun reisinspanningen, hun tijd zouden verdoen in een hotelkamer? Ik leende een wagen van een vriend en besloot de hoofdweg te nemen, in de overtuiging dat de politie daar de bovenhand hield. Ik had gelijk/geluk. De politie keek me met doffe koeogen na als ik in snelvaart (voor zover mogelijk op de pokkenwegen van Butembo) langs reed. Maar om de school, waar Jan en Bernadette indertijd hadden lesgegeven, te gaan bezoeken, moesten we opnieuw het woelige stadscentrum door, in de andere richting.

Deze keer koos ik voor een parallelstraat aan de hoofdstraat. Ook omdat ik dan alvast de moskee van Butembo kon laten bewonderen. Dat bleek geen goed idee te zijn. Halfweg was de straat afgesloten door brommertaxis. We mochten door als we eerst zouden betalen. “Komaan kerels”, zei ik, “denk eens twee minuten na. Jullie gaan in staking omdat jullie onrechtvaardige taksen moeten betalen op brommerhelmen terwijl jullie zo ook al belastingen betalen. Uit protest gaan jullie dan de straat barricaderen om burgers zoals wij die al belastingen betalen te dwingen illegale taksen te betalen voor het gebruik van een openbare weg. Uit protest tegen wat jullie wordt aangedaan, doen jullie hetzelfde aan, aan andere burgers. Waar is de logica?”.

Er ontstond onenigheid. De ene riep: “laat hen door”. De andere: “ze moeten betalen uit solidariteit tegen de criminelen van het stadsbestuur.” “Jullie zijn ook criminelen”, flapte ik eruit, maar drong niet verder aan en maakte vliegensvlug een U-bocht.

Grove bek

Dan opnieuw maar via de hoofdweg. Maar die was zo verdacht leeg dat ik een paar blokken verder toch weer een zijstraat probeerde. Zelfde scenario. Alleen iets hitsiger. Ik draaide voor het kruispunt naar links, maar vergat dat sinds kort die weg niet meer aansluit op de weg naast de markt, wegens de aanleg van verhoogde gebetonneerde afwateringskanalen. Ik kon niet anders dan terug te keren naar het bezette kruispunt. De betogers wisten dat dit zou gebeuren. Joelend en krijsend kwamen ze ons vanop het kruispunt tegemoet terwijl we opnieuw naderden. Ik zag verschillende van hen zware stenen oprapen. Ik wist dat ik niet mocht stoppen, want dan zaten we als ratten in de val. Ik vertraagde wel aanzienlijk om hen de indruk te geven dat ik zou stoppen, maar leidde hun aandacht af door een grove bek op te zetten. Dat ze zich van vijand vergisten, dat wij er voor niets tussen zitten dat die belastingen hen worden opgelegd en ze dus geen enkele reden hebben om ons daarvoor te straffen. Dat ik niet zou dulden dat iemand een haarbreed zou raken aan ons of de wagen.

Intussen waren verschillende heethoofden op de zijkant van de (geleende!) wagen beginnen kloppen, gelukkig enkel met hun stofhanden, en niet met die stenen. Terwijl ik met mijn hoofd half uit het raam bleef waarschuwingen roepen dat ze maar beter geen domme dingen doen, zag ik de kans schoon om door een gat in hun gelederen weg te stuiven en snel weer de hoofdweg te bereiken.

Schoolbezoek

De geharnaste politiemannen keken nog verbaasder toen we opnieuw voorbijreden. Maar we bereikten veilig het ITAV, Institut Technique Agro-Vétérinaire, dat in de tijd van Bernadette en Jan nog ETSAV heette (Ecole Technique Secondaire Supérieure Agricole et Vétérinaire).

De commotie van de wegblokkeringen werd vlug overwonnen door de emotie van het terugvinden van hun oude standplaats. Alleen is intussen het leerlingenaantal aangezwollen van 150 naar 1450, is het internaat ingepalmd door de bibliotheek en het voormalige kantoor van Jan omgetoverd tot een klaslokaal.

Leerkrachten en leerlingen zijn onder de indruk van het onaangekondigde bezoek. In bestofte registers vindt Jan zijn handtekening terug tussen de leden van de examencommissie. Van het weerstation waar Jan voor verantwoordelijk was, blijven enkel de thermometerhut en de anemometer over. De kapel, waar hun kind werd gedoopt, oogt nog net als weleer. Hun vroegere huis werd onlangs gerehabiliteerd om voortaan als doorgangshuis te dienen voor gastprofessoren. Het konijnenhok dat Jan zelf nog bouwde, is verdwenen. Maar de oorspronkelijke meubelen staan nog steeds in het huis, konden we door de vensters zien.

In het buurhuis, waar vroeger de technisch directeur woonde, huizen nu vier priesters die leiding geven aan de school. Ze ontvangen ons hartelijk. Tussen de Franstalige uitwisseling met de gastheren door krijg ik een rondleiding in het verleden van Jan en Bernadette in het Antwerps.

Huwelijkskaravanen

De dag erop keert de rust terug in Butembo doordat de politie haar controleacties van de brommers eindelijk opschort. We kunnen ongehinderd de hele stad doorkruisen en bezoeken tal van plaatsen van historisch belang. Niet in het minst het postkantoor, waar de tijd is blijven stilstaan en meteen ook de enige plaats in de stad waar nog een Nederlandstalig opschrift is te vinden.

Maar de benzinestations die intussen ook in staking zijn gegaan, blijven dicht. Wellicht meer uit vrees voor represailles van het leger brommertaxi’s dan uit overtuiging. Al snel worden adressen van clandestiene tankplaatsen uitgewisseld. Maar dat belet niet dat de literprijs van diesel op enkele dagen oploopt van 1500 naar 5000 Congolese frank (van 1,25 naar 4,2 €). De huwelijkskaravanen die Butembo doorkruisen worden plots beperkt tot slechts enkele volgepropte wagens. Twee tankwagens komen aangereden vanuit Goma en leveren hun vloeibaar goedje af op dichtbegroeide plaatsen buiten de stad. Altijd is er wel iemand op zoek naar een killing als het ergens fout gaat in Congo.

Bac Semuliki

De dag van de terugkeer van Jan en Bernadette via Oeganda is er nog geen hoop op verbetering van de situatie. Toch hebben we geen andere keuze dan het erop te wagen. Ze mogen hun vliegtuig niet missen. Ik doe opnieuw beroep op dezelfde taximan die hen veilig naar Butembo had weten brengen. We bespreken de situatie. De weg in Kasindi is nog steeds geblokkeerd. We spreken af dat hij hen tot de Semuliki brengt, met hen de bac neemt naar de overkant en daar dan het busje van het hotel hen laat ophalen. Ik bel het hotel op en ze gaan akkoord. Ze moeten enkel maar een telefoontje ter bevestiging krijgen als de overtocht van de rivier geslaagd is.

’s Avonds doet de chauffeur me zijn verhaal. Hoe de telefoon niet werkte aan de rivieroever en ze geen andere keuze hadden dan brommers in te huren. Jan en Bernadette elk achterop een brommer, tot groot jolijt van de vele kijklustigen aan de stakingspost, en de taximan op een derde met de koffers op zijn schoot. Na hun aankomst in België kreeg ik ook van hen het hele verhaal in geuren en kleuren. Ze zijn blij en fier dat ze dit allemaal nog hebben mogen meemaken en heelhuids zijn thuisgeraakt. In hun bericht lees ik nog: “U hebt het ongetwijfeld veel lastiger dan wij vroeger, hoewel het rebellentijd was. Wij voelden ons toch ergens beschermd. Wij waren nog met meer landgenoten en hadden steun aan mekaar. Gij mist dit. En dan democratische rechten die toch kunnen gepaard gaan met veel geweld. En die erbarmelijke infrastructuur die nu door zoveel meer mensen wordt gebruikt. “

Rauwe horror

Intussen lijkt het alweer een eeuwigheid geleden dat ze weer vertrokken zijn. Uitgerekend sinds de dag van hun vertrek wordt Noord-Kivu meegesleurd in een rollercoaster van bestiaal geweld. In drie verschillende aanvallen in Beni, Oïcha en Eringeti werden meer dan 61 burgers afgemaakt met bijl en machete, veel vrouwen en kinderen onder hen. ADF-NALU rebellen, zegt de overheid. Eerder werden in Beni pamfletten verspreid waarin werd aangekondigd dat minstens 300 mensen zouden worden vermoord. Zomaar. Blinde terreur. Overheid en leger lijken machteloos. Of zijn medeplichtig, zo denken velen, om de aandacht af te leiden van het proces voor de moord op kolonel Mamadou Ndala, dat op dit moment in Beni wordt gevoerd, en waar vermoedelijk niet de ADF-NALU maar wel andere officieren van het officiële Congolese leger voor verantwoordelijk waren, in een afrekening over… gesmokkelde benzine.

De gouverneur komt niet verder dan het schenken van veelkleurige lijkkisten. De verantwoordelijke generaal durfde na de eerste aanval de bevolking nog oproepen om terug te keren naar hun huizen, beweerde dat alles onder controle is. Meteen daarop volgden twee nog gruwelijkere aanvallen dan de vorige. Een opgestoken middelvinger zo groot als een baobab vanwege onbekende horrorzaaiers.

Middeleeuws

Gisteren werd in strooibriefjes aangekondigd dat de ADF-NALU binnenkort ook Butembo zullen aanvallen. Terwijl ik dit schrijf hoor ik geweerschoten in de stad. Meteen krijg ik twee SMSjes. Zopas zijn 313 gevangenen ontsnapt uit de overbevolkte gevangenis van Kakwangura. Onder hen de kidnappers die donderdag nog door de plaatselijke politiekolonel aan de bevolking werden getoond op een verhoog, zoals bij ons in de Middeleeuwen.

Toen ik aan de schandstand voorbijreed flitste het nog door mijn hoofd: hoelang zou het duren voor die weer vrij rondlopen? Twee dagen dus… 120 andere werden weer ingerekend. Als je weet dat de gevangenis werd gebouwd voor 120 geïnterneerden maar er 443 werden opgesloten, dan ben je haast blij dat ze uit hun ellende konden ontsnappen. Maar het besef dat ze opnieuw door “mai mai” scanderende troepen werden bevrijd, exact zoals door Elien kon worden gefilmd in Backup Butembo, bewijst dat hier op elk moment een nieuw drama kan losbarsten.

Ondanks alles

Ondanks alles had het bezoek van Jan en Bernadette me heel even een gevoel van normaliteit gegeven, alsof er familie op bezoek kwam. Morgen is het weer ontwaken in de keiharde realiteit van Oost-Congo.

Eén troost: door de harde acties van de betogers heeft FONER (Nationaal Fonds voor Wegenonderhoud) een bedrag vrijgemaakt voor het onderhoud van de weg Kasindi-Beni en meteen is de staking van de benzinestations stopgezet en de prijs van brandstof teruggezakt naar zijn normale niveau. Als de veiligheidssituatie nu dit voorbeeld zou willen volgen, zouden we hier eindelijk een beetje kunnen herademen.