Omgekeerde ontdekkingsreizen

In een grijs verleden volgde ik Swahili lessen en tijdens onze collegebijeenkomsten voerden we allerlei vertaaloefeningen uit. Zo maakten we als studenten kennis met de reisverslagen van ene Salim bin Abakari.

Meneer Abakari werd geboren op de eilandengroep van de Comoren en trok vandaaruit naar Zanzibar. Daar ontmoette hij de Duitser Carl Velten die hem meenam naar Europa. In 1896 reisde hij vanuit Berlijn naar Rusland en Siberië, tot aan de grens met China.

Ik herinner me als de dag van gisteren hoe hij verbaasd schreef over de huizen in Amsterdam die zelfs aan de buitenkant gewassen werden en de verschrikking die hij meemaakte toen hij een sauna bezocht. Hij verwonderde zich over de middernachtszon en de dieren in de zoo van Sint-Petersburg. Tegelijkertijd kwam hij moslims tegen die – net als hij – geen alcohol dronken of varkensvlees aten. Een combinatie van verwondering over de verschillen en de herkenning van mensen onderling.

‘Tegendraadse teksten onderschrijven de stereotypen niet.’

Ik was daarvan van mijn sokken geblazen. Terwijl ik al een paar jaar met Afrika bezig was en inmiddels wel wist dat de geschiedenis van Afrika veel dynamischer is dan meestal verondersteld, had ik toch ergens dat beeld van ontdekkingsreizigers die blank waren en naar Afrika trokken. Dit was een omgekeerde ontdekkingsreis: een Afrikaan die aan het einde van de negentiende eeuw langs de West-Europese kust aan het varen was en naar Rusland en Siberië trok. Abakari’s beschrijvingen van de treinreis, de wodka, de Siberische gevangenissen, de jacht, de paarden, de Kirghiezen: heel speciaal.

Verder lezen en luisteren:
- Berg en Dal, Klara radio programma gepresenteerd door Pat Donnez.
- Harries, Lyndon (uitgever en vertaler), Swahili Prose Texts: A Selection from the Material Collected by Carl Velten from 1893–1896, (Londen: Oxford University Press 1965).
- Velten, Carl, Safari za Wasuaḥeli (Göttingen: Vandenhoeck & Ruprecht 1901).

Het was een bijzondere ervaring om te lezen hoe een Afrikaan zijn ontdekkingreizen beschreef. Vooral natuurlijk omdat de rapporten zich erg traag ontvouwden, want zo goed was het Swahili van ons als studenten nu ook weer niet. Omdat de vertaling met stukjes en beetjes ging, realiseerden we ons slechts geleidelijk hoe de vork in de steel zat.

Het is een obscure tekst en waarschijnlijk was Salim bin Abakari eerder een uitzondering. Er reisden meer Europeanen naar Afrika dan omgekeerd. Toch zijn er meer voorbeelden: de Ethiopiërs die in de veertiende eeuw Rome en Avignon bezochten, de Kongolezen die in de zestiende eeuw in Portugal en aan het Vaticaan studeerden, de achttiende-eeuwse Nigeriaanse slaaf Equiano die zijn reis naar Amerika en Engeland beschreef in zijn autobiografie, de Soedanees Amatore in Italië in de negentiende eeuw, etc.

Deze reizen en ervaringen hebben zich niet vertaald in hiërarchische verhoudingen van slavernij en kolonialisme. Misschien juist omdat deze beschrijvingen geen verband houden met de structurele historische processen van hun tijd, zijn ze de moeite van het lezen waard. Tegendraadse teksten onderschrijven de stereotypen niet.