Tien straffe onderzoeksverhalen die iedereen moet kennen

1. Mafiastaat Montenegro

Liefst 76 inzendingen uit 34 landen stelden zich kandidaat voor de awards waarmee het Global Investigative Journalism Network het beste onderzoekswerk bekroont dat in 2013 en 2014 gepubliceerd is. Onheilige allianties, een project van het Organised Crime and Corruption Reporting Project uit de Balkan, ging aan de haal met de prijs.

De Bosnische collega Miranda Patrucić en haar team legden bloot hoe de Montenegrijnse premier Milo Djukanovic en zijn familiebank de centrale spil vormden van een “onheilige alliantie” tussen de overheid, zakenwereld en georganiseerde misdaad.

2. Tabaksmokkel stoot cocaïnetrafiek van de troon

De award ging tevens naar de Braziliaanse krant Gazeta do Povo voor het project Emperium van assen. Dat toont hoe in verschillende delen van Latijns-Amerika de illegale handel in sigaretten de plaats inneemt van marihuana en cocaïne als meest winstgevende misdaadvorm.

De tabaktrafiek leidt tot verschuivingen in de geopolitiek van georganiseerde misdaad in Zuid-Amerika. Opmerkelijk is dat de Paraguayaanse president Horacio Cartes heimelijk de touwtjes in handen heeft, zo blijkt uit het onderzoek.

3. Doorweekte staatsgeheimen drogen in de sauna 

Op de awarduitreiking kreeg YanukovychLeaks een eervolle vermelding, het project dat de corruptie van de Oekraïense ex-president Viktor Janoekovich aankaart.

In de revolutionaire Maiden-lente van 2014 ontdekte een team Oekraïense journalisten in het “paleis” van de gevluchte president liefst 25.000 achtergelaten documenten. Een deel van de vondst lag in de vijver van Janoekovich’ domein.

De journalisten redden het archief –de natte papieren werden in de sauna te drogen gelegd– en brachten verhalen over de diefstal van miljoenen dollars door Janoekovich en zijn entourage.

4. De demonen van de Amazone

De Braziliaanse journaliste Natalia Viana (Pública en ex-WikiLeaks) onderzocht in São Gabriel en zijn demonen waarom opmerkelijk veel inheemsen in het Braziliaanse Amazonewoud uit het leven stappen. In de gemeenschappen deden geruchten de ronde over ‘een man in het zwart’ –de duivel– die hen daartoe zou aanzetten.

In de inheemse gemeenschappen deden geruchten de ronde over ‘een man in het zwart’ –de duivel.

Viana ontdekte dat de inwoners van de getroffen gemeenschappen tussen 1920 en 1970 als kind naar de dorpen waren gebracht door Europese priesters. ‘Ze werden van hun ouders gescheiden en opgeleid tot klusjesmannen en poetsvrouwen in dienst van de priesters’, zei Viane tijdens een workshop in Lillehammer, waarin verschillende journalisten uit alle uithoeken van de wereld hun onderzoek toelichtten.

‘De inheemsen mochten hun taal niet meer spreken en alles dat verband hield met hun inheemse cultuur werd gezien als duivels’, aldus Viana. ‘Die culturele genocide heeft effecten tot vandaag de dag –en dat niet enkel in Brazilië. Zelfmoorden onder inheemse stammen gaan overal ter wereld in stijgende lijn.’

5. El Salvador: handgraten te koop

In 2009 en 2010 vonden in El Salvador gewelddadige aanvallen plaats tegen burgers die weigerden om protectiegeld te betalen aan criminele bendes. Opmerkelijk daarbij was dat de bendes wel erg zwaar geschut inzetten: M67-handgranaten –nota bene hetzelfde type dat het leger van El Salvador gebruikte. Het ministerie van Defensie ontkende elk verband.

Suchit Chávez, journaliste bij La Prensa Gráfica, kon echter aantonen dat de wapens wel degelijk afkomstig waren van Salvadoraanse militairen. Chávez: ‘Daarvoor hebben we 22 verschillende aanvragen voor informatie gedaan op basis van de Wet op Openbaarheid van bestuur, in El Salvador, Honduras, Guatemala, Mexico en de VS. In al die landen liepen er immers gerechtelijke onderzoeken naar illegale wapentrafiek. Uit Hondurese rechtbankdocumenten leerden we dat El Salvador in de jaren tachtig een schenking van handgranaten had gekregen uit de VS. Zo konden we de hand leggen op de serienummers van die granaten, en die vervolgens matchen met de granaten die waren gebruikt bij de aanvallen op burgers.’

6. Het invloedrijke nageslacht van collaborateurs

Van 1910 tot 1945 was Korea een kolonie van Japan. ‘In die periode maakte Japan zich schuldig aan oorlogsmisdaden –jonge meisjes werden bijvoorbeeld gebruikt als sexslavinnen. Sommige Koreanen collaboreerden met de Japanners. Na de Tweede Wereldoorlog werden die collaborateurs echter nooit gestraft’, aldus de Zuid-Koreaanse journalist Shim Inbo (Korean Center for Investigative Journalism) op de conferentie in Lillehammer.

‘Nu, zeventig jaar later, wilden we nagaan welke rol de nazaten van die collaborateurs spelen in de Zuid-Koreaanse maatschappij. Wat bleek? Ze hebben de touwtjes in handen. De voorzitter van de belangrijkste politieke partij, de directeur van de openbare omroep én de president: allemaal zijn ze nazaten van pro-Japanse collaborateurs.’

Op basis van oude krantenartikels en gerechtelijke documenten konden Inbo en zijn collega’s de familiestambomen van 203 oud-collaborateurs samenstellen, en 1177 nazaten in beeld brengen. Inbo: ‘Er zat één voormalige president tussen, twee voormalige premiers en honderden hooggeplaatste ambtenaren en parlementsleden.’

7. Nigeria: fraude met muskiettennetten

De Nigeriaanse journaliste Tobore Ovuorie (Premium Times) legde een groot fraudeschandaal met muskiettennetten bloot. Die netten spelen een belangrijke rol in de strijd van de Nigeriaanse overheid tegen malaria.

Sinds de publicatie van het onderzoeksartikel is Ovuorie niet meer in haar appartement geweest. Te gevaarlijk.

Netten die met de juiste insecticide behandeld zijn, blijken veel effectiever tegen malaria. De namaakmaffia stortte zich echter op de markt, en verving de behandelde netten door netten van veel mindere kwaliteit. De criminelen speelden daarbij onder één hoedje met Nigeriaanse ambtenaren.

Journaliste Ovuorie moest undercover gaan om het schandaal te onthullen. ‘Ik sloot vriendschap met de criminelen en de verkopers van échte en valse netten –om erachter te komen hoe ze opereren. Ik zei dat ik marktonderzoek deed in opdracht van mijn baas die miljoenen naira wilde investeren in de business. Maar toen kregen ze tips dat ik eigenlijk journaliste ben.’

‘Daarop probeerden ze me om te kopen om het verhaal te laten vallen. Nadat ik weigerde, volgden de bedreigingen.’ Sinds de publicatie van het onderzoeksartikel is Ovuorie niet meer in haar appartement geweest. Te gevaarlijk. ‘Ik heb de namaakmaffia toegevoegd aan het lijstje met organisatites waarvoor ik moet oppassen.’

8. Waarom zelfmoord een te makkelijke conclusie was

Waarom zou een Eritrese asielzoeker de halve wereld afreizen, in Nederland een verblijfsvergunning verkrijgen en dan een paar maanden later zelfmoord plegen in Duitsland? Die vraag was het begin van een lang onderzoek door de Nederlandse journalisten Sanne Terlingen (OneWorld) en Huub Jaspers (VPRO Argos). In De laatste reis van Kahsay Mekonen plaatsen de journalisten vraagtekens bij het (gebrek aan) onderzoek door de Duitse en Nederlandse overheid. Zelfmoord?

Op zijn bankrekening stond geen geld. Hoe had hij dan de treintickets betaald?

‘We zijn begonnen met helemaal niets’, lichtte Terlingen in Lillehammer de speurtocht toe. ‘Het asielcentrum wilde niet samenwerken en de politie evenmin. Via via kregen we de bezittingen van Mekonen in handen, die op zijn lichaam waren gevonden. Treintickets toonden aan had hij een week voor zijn overlijden door heel Duitsland had gereisd. Op zijn bankrekening stond geen geld. Hoe had hij dan de treintickets betaald? Iemand moet die voor hem hebben gekocht.’

Verder bleek, aldus Terlingen, dat Mekonen bedreigd werd door een kamergenoot in het asielcentrum, en was er een link met mensensmokkel en mogelijk zelfs orgaanhandel. Het hele mysterie is nog niet ontrafeld. Maar dat zelfmoord een te makkelijke conclusie was, hebben Terlingen en Jaspers overtuigend aangetoond.

 9. De lobbymachine van de Londense city

Nick Mathiason van The Guardian onderzocht de machtige lobbymachine van de Britse financiële sector. Hij lijstte alle betrokken spelers op –pr-bedrijven, handelsverenigingen, advocatencantoren, consultancybureaus, denktanks, onderzoeksgroepen, enzovoort– en ging na wie op de payroll staat van bedrijven die financiële diensten leveren.

Mathiason doorploegde parlementaire stukken, vroeg bij andere overheidsdepartementen informatie op via de wet op openbaarheid van het bestuur en sprak met insiders. Resultaat? Mathiason: ‘129 verschillende organisaties waren betrokken in een of andere vorm van lobbywerk voor de Britse financiële sector, goed voor liefst 125 miljoen euro per jaar.’

10. Satellietoorlog

Tijdens een andere sessie op de Global Investigative Journalism Conference gaf de Noorse journalist Bård Wormdal, auteur van het boek Satellietoorlog, toelichting bij de minst bekende dimensie van hedendaagse oorlogsvoering –en de rol die zijn land daarin speelt.

‘Radars vormen belangrijke ogen tijdens een conflict’, aldus Wormdal. ‘In het Noorse Vardø staat sinds 1998 zo’n radar, in feite de meest accurate space tracking radar in de wereld. Hij kan eender welk doelwit ter grootte van een tennisbal tracken, van West-Afrika tot boven de Indische Oceaan. Officieel is zijn missie om ruimteafval in kaart te brengen, maar volgens een voormalige Amerikaanse luchtmachtofficier wordt de radar gebruikt voor defensieve en offensieve operaties tegen satellieten.’

In 2007 schoot China een van zijn eigen oude satellieten aan flarden.

In 2007 schoot China een van zijn eigen oude satellieten aan flarden. Wormdal: ‘Om te tonen waartoe het in staat is. Dat maakte indruk op Moskou, Washington en Londen. Kort daarna haalden ook de VS een van hun eigen satellieten neer. China reageerde nogmaals, een jaar later. Dit is heel belangrijk. Het belangrijkste militaire conflict in de wereld speelt immers tussen China en de VS.’

Wormdal deed ook onderzoek naar de Noorse archipel Svalbard, waar een satellietontvangststation strategisch staat opgesteld. Volgens de auteur worden van daaruit satellietfoto’s gedownload die gebruikt worden voor militaire en intelligenceactiviteiten. En dat druist in, aldus Wormdal, tegen het Svalbard-verdrag, dat Noorwegen over de archipel heeft afgesloten.