UNESCO, Kosovo en multi-cultureel erfgoed

Op 9 november hield de algemene vergadering van UNESCO stemming over het verzoek van Kosovo om lid te worden van de internationale organisatie.

Met 92 stemmen voor en 50 stemmen tegen kwam Kosovo drie stemmen tekort voor de vereiste twee derde meerderheid.

Multiculturele harmonie?

In de aanloop naar de stemming had Kosovo een aantrekkelijke online campagne gevoerd op zoek naar nationale en internationale steun. De campagne werd gebouwd rond een lezing van de geschiedenis die de nadruk legt op de lange traditie van multicultureel samenleven in Kosovo en het rijke en gevarieerde culturele erfgoed dat daarvan de uiting is.

Op nationaal vlak was de campagne een succes: zelden stond de Kosovaars Albanese bevolking zo eensgezind achter een regeringsinitiatief. De uiteindelijke beslissing werd dan ook met teleurstelling en frustratie ontvangen bij de Kosovaars Albanese meerderheid. 

Of clash?

De Kosovaarse Serven protesteerden hevig tegen UNESCO lidmaatschap voor Kosovo en voerden een digitale spiegelcampagne waarbij de nadruk kwam te liggen op het unieke Servisch Orthodoxe karakter van Kosovo en het bedreigde Servische erfgoed in Kosovo.

De opluchting is groot in het Servische kamp, waar men het gevoel heeft eindelijk eens een internationale diplomatieke strijd met Kosovo aan de winnende kant af te sluiten.

Het hart van Servië

De hele kwestie ligt bijzonder gevoelig bij de Kosovaars Servische gemeenschap en Serven in het algemeen vanwege het rijke Servisch Orthodoxe erfgoed in Kosovo. Een van de centrale argumenten in de hardnekkige Servische claim dat Kosovo Servisch is en blijft, slaat precies op het Servisch Orthodoxe culturele erfgoed in Kosovo, dat teruggaat tot de bloei van de middeleeuwse Servische staat en cultuur.  

Vier Servisch Orthodoxe sites in Kosovo zijn zelfs UNESCO werelderfgoed: het Patriarchaat van de Servisch Orthodoxe Kerk in Peć (Peja), de kloosters van Gračanica (Graçanica) en Visoki Dečani (Deqan) en de kerk van de Moeder Gods van Ljeviš in Prizren.

Lidmaatschap voor Kosovo in UNESCO wordt beschouwd als het ontvreemden van het rijke Servische nationale erfgoed in Kosovo. In een extreem maar indicatief standpunt stelde Patriarch Irinej van de Servische Orthodox Kerk dat er sprake was van een poging om Servische heiligheden af te nemen van het Servische volk en onder Kosovaarse controle te plaatsen. Het Servische volk moest dit kost wat kost vermijden, indien nodig met geweld.

Kwetsbaar Servisch erfgoed

Daarnaast werd ook gewezen op schade toegebracht aan Servisch erfgoed in Kosovo na het einde van het conflict van de jaren ’90 om aan te tonen dat Kosovo en haar Albanese meerderheid geen morele autoriteit hebben om zich op te werpen als beheerder van Servisch cultureel erfgoed.

Na afloop van de Kosovaarse oorlog en de terugtrekking van de Servische autoriteiten in 1999 was Servisch cultureel erfgoed inderdaad vaak een etnisch gemotiveerd doelwit. Tijdens de rellen van maart 2004 werden 34 kerken en kloosters afgebrand of beschadigd.

Mede als reactie op die gebeurtenissen en de bijzondere plaats van Servische Orthodoxe sites in Kosovo binnen de Servische nationale identiteit indachtig, garanderen de Kosovaarse wetten dat Servische cultureel erfgoed eigendom is en blijft van de Servische Orthodoxe Kerk en dat de Kosovaarse staat zich op geen enkele manier kan inmengen in interne gelegenheden van de Servisch Orthodoxe Kerk.

Tevens voorziet de wet in speciale beschermde gebieden rond een inventaris van belangrijk Servisch Orthodox erfgoed, waar speciale veiligheids- en beschermingsnormen gelden. Belangrijke Servische religieuze sites worden nog steeds bewaakt door internationale veiligheidstroepen.

Tot op heden is er echter occasioneel sprake van vandalisme van Servische Orthodoxe gebouwen of onregelmatigheden bij Servische religieuze plechtigheden in Kosovo. Dit toont aan dat Servisch cultureel erfgoed een geladen betekenis blijft dragen in Kosovo en een kwetsbare positie inneemt.

UNESCO – politiek of cultuur?

De reacties van de Servische gemeenschap op mogelijk UNESCO lidmaatschap lijken echter overdreven. UNESCO lidmaatschap betekent niet dat Kosovo internationaal erkend wordt als onafhankelijke staat (cf. de erkenning van Palestina enkele jaren geleden) en zal geen concrete verandering met zich meebrengen in de wettelijke status van Servisch cultureel erfgoed in Kosovo.

Als de hele discussie omtrent UNESCO lidmaatschap één zaak aantoont dan is het hoe kortzichtig en verkrampt men nog steeds naar het recente verleden kijkt en hoe de politicisering van dergelijke kwesties een gedegen discussie in de weg staat. De eigen wandaden worden handig stilgezwegen, terwijl de misdaden van de ‘andere’ tot een absoluut en onwrikbare waarheid worden verheven.

Cultureel-religieus erfgoed en het uiteenvallen van Joegoslavië

Tijdens de desintegratie van het voormalige Joegoslavië was het beschadigen van religieus en cultureel erfgoed voor alle strijdende partijen een geliefkoosd middel om de tegenstander te raken in zijn religieus-culturele eigenheid.

In Kosovo bijvoorbeeld werd brand gesticht en schade aangebracht in de Kerk van de Moeder Gods van Ljeviš, een bijzonder waardevolle Servisch Orthodoxe kerk. Maar evengoed werd het historische Ottomaanse centrum van de stad Gjakova, inclusief moskee, in brand gestoken door Servische troepen.

Analoog met de algemene tegenzin om oorlogsmisdaden uit de eigen rang serieus te berechten, worden deze feiten maar zelden juridisch of publiek veroordeeld. Als gevolg is er een algemeen gebrek aan besef omtrent de waarde van cultureel erfgoed en de eigen wandaden. Dat maakte de hele discussie omtrent Kosovo en UNESCO nog maar eens pijnlijk duidelijk.