Uitvinderskabinet Timelab neemt de toekomst in handen

Op een mistige herfstmorgen ligt de Gentse Visserijvaart er stil bij. Van onder het viaduct van de binnenring kijk je uit over het water. Tussen grauwe gebouwen aan de oever springt de achterkant van een wit pand in het oog. Een groot, leeg logo siert de zijmuur, ‘this is Timelab’. De stempel lijkt wel een brandmerk, een graffitiboodschap, een keurmerk.

Binnen bij Timelab kom je terecht in de aanstekelijke sfeer van dingen maken, de sfeer van een uitvinderskabinet. In open kasten staan 3D-printers uitgestald, er hangt gereedschap aan de wand, klaar om beet te pakken. Centraal staat een rij lange tafels.

Het is moeilijk om in één woord samen te vatten wat Timelab doet. Is het een kunstenorganisatie? Ongetwijfeld. Maar het is ook een ontwerperscollectief, een vrijplaats voor ingenieurs en hobbyisten, een fablab, een broedplaats waar wordt nagedacht over morgen. De stempel staat symbool voor de vele rollen die Timelab opneemt. “Grown by”, “donated to”, “unleashed by”, “recycled in”, “celebrated in”, of “these things take Timelab”.

Evi Swinnen coördineert deze makersplek. ‘We bieden ruimte aan kleine en grote sociale of technologische experimenten,’ vertelt ze. ‘Timelab is een open stadslaboratorium. We ondersteunen zowel kunstenaars, ontwerpers als niet-professionelen in hun onderzoek. Samen denken we ook na over de impact van hun werk. Timelab is een tussenschakel die dingen mogelijk maakt, de dialoog aangaat, netwerkt en kennis met het publiek deelt.’

Centraal in de werking van Timelab staat het laboratorium, een atelier dat openstaat voor iedereen die graag werkt met technologische vernieuwingen – je kan er 3D-printen, robots bouwen, lasercutten en nog veel meer. Bij het lab hoort een coworking café en een bar.

Vandaag organiseert Timelab expo’s, workshops, lezingen en kunstenaarsresidenties. Elk jaar verblijven een vijftal internationale kunstenaars op de site en ontwikkelen ze een project onder de vleugels van Timelab. Daarnaast zet Timelab heel wat samenwerkingen op met wetenschappelijke of sociale partners, van UGent over de EU tot Çavaria.

Time festival

De roots van Timelab liggen bij het Time Festival, een kunstenfestival dat tussen 1990 en 2009 elke twee jaar plaatsvond in Gent. Het festival was een samenwerking tussen de Gentse organisaties Kunstencentrum Vooruit, theater Campo (toen nog Nieuwpoorttheater), Universiteit Gent, het Stedelijk Museum voor Actuele Kunst en de Stad Gent.

‘In 2010, enkele maanden na het laatste festival, ontstond Timelab,’ vertelt Evi. ‘De rek was wat uit het festival. De organisatoren hadden een groep jonge krachten uit het kunstenveld samengeroepen om na te denken over een nieuwe vorm voor het evenement. We verdeelden ons in werkgroepen. In één van die werkgroepen zat ik.’

Fablabs

‘De centrale vraag binnen de werkgroepen was de volgende: “wat is er vandaag nodig binnen de kunstensector?”,’ vertelt Evi. ‘Al snel kwam het antwoord dat kunstenaars anno 2009 vooral infrastructuur konden gebruiken, om mee te produceren én om te netwerken. Een ruimte met professionele machines – een open werkplaats.’

In die vroege jaren 2000 hadden al heel wat open werkplaatsen hun deuren geopend in de hele wereld. Die plekken werden fablabs genoemd – “fabrication laboratories” – en maken was er niet zozeer commercieel, maar meer een vorm van sociaal activisme. De fablabs gaven een nieuwe invulling aan empowerment – mensen die zelf konden produceren, verkregen zo een stukje onafhankelijkheid.

In die geest werd Timelab opgericht, het eerste Belgische fablab. Sindsdien ontkiemden er in België heel wat werkplaatsen. Timelab typeert zich door de combinatie van een internationaal programma, stedelijkheid en een breed netwerk van partners – de ingrediënten van het Time Festival waarmee het in 1990 allemaal begon.

Open source

Wie lid wordt van het atelier van Timelab, sluit zich aan bij de community – het netwerk van personen en bedrijven die een rol spelen binnen Timelab. ‘Leden kunnen twee, drie of vier dagen in de week – volgens de formule – gebruik maken van de machines en de knowhow in het atelier,’ vertelt Evi. Vandaag telt de community zo’n honderd leden.

Het atelier is doordrongen van het open source-idee. Dit is een term die aanduidt dat de opbouw van een code of product door iedereen geraadpleegd, aangepast en verbeterd kan worden. Bekende voorbeelden zijn de online encyclopedie Wikipedia of het computerbesturingssysteem Linux. Maar ook buiten de IT zijn er voorbeelden van gedeelde bierrecepten of een samenontwerp van een auto.

Eén van de projecten die Timelab recent mee ondersteunde is AnOther Shoe, een open source-schoen die je zelf kan maken met restjes leer van op zolder en een lasercutter.

Hola?

De organisatie van Timelab gebeurt sinds anderhalf jaar volgens de principes van holacracy. Met deze methode organiseer je een bedrijf zonder in de traditionele baas-versus-werknemers-structuur terecht te komen, maar ook zonder dat je in een “vlakke” structuur werkt – waarin werknemers evenwaardig zijn aan elkaar, maar soms moeilijk tot beslissingen komen. Holacracy is een derde weg, waarbij ieder teamlid één of meerdere rollen voor zijn/haar rekening neemt, die dan herzien of aangepast worden wanneer de groep het nodig vindt.

Timelab heeft op dit moment vijf werknemers in dienst, allemaal hebben ze een specifieke rol. Evi werkt rond “strategie” en “organisatie”. Een andere collega werkt rond “omgeving” en “op maat” – hij zorgt ervoor dat het fablab operationeel is en organiseert de workshops voor bedrijven. Nog een andere collega heeft “open aanbod” – kennisdeling – in handen en controleert “budget”. Een vierde collega werkt op “reflectie” – de inhoud van de projecten. Tenslotte is er een collega die de machines onderhoudt.

Naast hun “grote rollen” nemen de teamleden én leden van de community nog extra rollen op – afhankelijk van de lopende projecten of de noden binnen Timelab.

Voorbereiden op verandering

Timelab denkt na over een toekomst die niemand kent en probeert zich voor te bereiden op wat er kan komen. Het meubilair in het lab is daar een goed voorbeeld van, dat is modulair. ‘Naarmate de omgeving verandert, kan je meubels ombouwen, bijmaken of weghalen – zonder dat het interieur daarmee op de schroothoop terecht komt,’ vertelt Evi. ‘In de kelder ligt een voorraad basisstukken uit hout en metaal waarmee alle kasten en tafels in de ruimte zijn opgebouwd.’

Flexibiliteit karakteriseert een werkplaats als Timelab. In een omgeving waarin de technologie zo snel verandert, is het belangrijk om mee te zijn – “stilstaan” is hier nog meer dan elders “achteruitgaan”.

Toch is Evi voorzichtig, want té veel flexibiliteit kan snel uitmonden in onzekerheid en instabiliteit. ‘Snelle breuken of harde veranderingen werken bijna nooit, weten we uit ervaring,’ vertelt Evi. ‘We houden er bij onze projecten steeds rekening mee dat sociale experimenten voldoende tijd nodig hebben, dat we onze ‘veranderingstrajecten’ rustig aanpakken.’

Coöperatie en vzw

Timelab heeft vandaag een dubbele organisatiestructuur. Toen in 2010 Time Festival vzw Timelab vzw werd, verhuisde de raad van bestuur grotendeels mee. Het bestuur verzekert Timelab van een sterk netwerk in Gent, maar eveneens in de innovatiesector, de peer-to-peerbeweging, de sociale economie en de kunstensector.

In 2010 ging Timelab vzw van start met de steun van Vlaamse subsidies. Via commerciële activiteiten – lidgeld, workshops, locatieverhuur, enzovoort – vulden ze hun werkingsmiddelen met ongeveer één vierde aan.

Doorheen de jaren groeide de community, maar steeg ook de hang naar financiële autonomie en een duurzaam plan voor de toekomst. Recent richtte Evi daarom een CVBA met sociaal oogmerk op – een coöperatie waar iedereen lid van kan worden. De CVBA bestaat naast de vzw en is zo opgericht, dat kunstenaars of bedenkers van een bepaald project én de eventuele commerciële exploitanten van dat project, op de lange termijn met elkaar in contact blijven.

Neem als voorbeeld het project van de Brits-Chinese Lisa Ma over invasieve diersoorten. Ze haalde in 2014 het nieuws met een voorstel om Canadese ganzen – dieren die niet in het Belgische ecosysteem thuishoren – op te nemen in de voedselketen, in plaats van de dieren te verdelgen.

Als er een bedrijf op basis van Lisa Ma’s experiment zou beslissen om zo’n idee te exploiteren – bijvoorbeeld door een paté van Canadese ganzen te ontwikkelen -, wordt dat bedrijf verzocht om een aandeel te kopen. Hierdoor maakt zowel de kunstenaar als de exploitant deel uit van dezelfde coöperatie, en kunnen ze via de structuur van die coöperatie met elkaar in dialoog blijven.

Sterrendom

‘In Timelab is de kunstenaar een schakel in het ontwerpproces. Er loopt hier bijvoorbeeld het Adem-project – de ontwikkeling van een mobiel toestel dat de temperatuur, luchtvochtigheid, beweging én concentratie fijn stof meet. Met het toestel kan een fietser of wandelaar, in elke stad, zelf de luchtkwaliteit meten. De kunstenaar, de ontwerper, de onderzoeker, ze spelen allemaal een rol in dit sociaal experiment. Maar wie de eigenaar is van het eindresultaat, dat doet er eigenlijk niet toe.’

Kunstenaars die vandaag de kunstmarkt beheersen, zijn vaak echte vedetten. Sinds jaren is de ongeschreven regel dat, als een kunstenaar iets bedenkt, het op dat moment kunst wordt. Denk aan conceptuele kunst. Hedendaagse topkunstenaars worden veelal minder geapprecieerd om hun artistieke vaardigheden dan om hun visie, hun blik of hun boodschap.

‘Wij pleiten niet tegen deze manier van kunstenaarschap – ik kan er zelf erg van genieten,’ vertelt Evi. ‘Maar bij ons neemt die kunstenaar vaak verschillende rollen op, bijvoorbeeld als “sociale ontwerper” en later als leraar voor zijn peers. Een kunstenaar als superster houdt bij Timelab geen stand…’

Wisselende politici

Evi Swinnen kan je omschrijven als een doorzetter, een charmante dwarsligger, eigenzinnig, gedreven, iemand met grote dossierkennis ook. Tegen de stroom in durven roeien en een eigen parcours varen, lijkt haar cruciaal.

‘Ik geloof dat het beter is om de ambities van Timelab niet te veel te richten op de adviezen in beleidsnota’s,’ vertelt ze. ‘Op de langere termijn zie je politici toch van post wisselen, waarna plaatsvervangers hun eigen klemtonen leggen.’

‘We werken aan een ruimte die niet enkel toegankelijk is voor een hoogopgeleide elite, maar waar iedereen zich welkom voelt.’

Een andere karaktertrek, ingebakken bij Evi, is de reflex om inclusief te zijn, en niet exclusief te worden. ‘Tien jaar lang at ik geen vlees of vis. Na enkele jaren ontdekte ik hoe elitair dit klonk tegenover mensen die al blij waren met iets op tafel. Het gaat erom te weten wat je kiest en waarmee je je voedt, maar eten is vooral een sociaal gebeuren.’

‘Ik wilde mezelf niet afzonderen van hele groepen mensen,’ vertelt ze. ‘Bij Timelab krijg je vegetarisch eten, maar ook vlees. We moedigen aan om met de fiets naar hier te komen, maar we voorzien ook parkeerplaatsen’, legt ze uit. ‘We werken aan een ruimte die niet enkel toegankelijk is voor een hoogopgeleide elite, maar waar iedereen zich welkom voelt.’

This is Timelab

Die inclusieve reflex kenmerkt ook het parcours dat Timelab de afgelopen jaren aflegde. De community bestaat nu al uit een diverse groep Gentenaars, jong en oud, hobbyisten en professionelen – en alles daar tussenin.

Timelabs missie is nog lang niet volbracht. Op termijn zouden Evi en co graag nog meer diversiteit in de community krijgen. Dat betekent onder andere meer genderdiversiteit en de samenwerking met jongeren beter uitbouwen. ‘Er zijn projecten met vroegtijdige schoolverlaters, alleenstaande minderjarige vluchtelingen en mindervalide jongeren – maar het blijft erg moeizaam samenwerken,’ vertelt Evi. ‘Het zou mooi zijn als Timelabs community binnenkort een verzameling is van uitvinders uit alle hoeken van de samenleving.’

Via een kruisbestuiving tussen experiment, technologie en reflectie verkent Timelab elke dag een stukje van de toekomst. Aan de wand van het lab hangt het gereedschap klaar voor iedereen die er iets wil komen produceren, hoe vernuftig of onzinnig ook, om die toekomst samen te verkennen. En achteraf mag het keurmerk er dan op, “proud to be Timelab”.

Dit artikel van Isabelle Vanhoutte verschijnt ook op haar website Kleine Revolutie.