De grenzen van het Braziliaanse groeimodel

‘Een tweestromenland’, zo stelt João Emilio zijn stad lachtend voor. Teresina, hoofdstaat van de staat Piauí, wordt omarmd door twee grote rivieren, de Parnaíba en de Potí rivier. Het Noordoosten is een van de meest emblematische regio’s van dit immense land. Lula is van deze streek afkomstig. Hij werd geboren in de staat Pernambuco die op een boogscheut van Teresina begint, aan de overkant van de Parnaíba rivier. Toen Lula president werd in januari 2003 was het een van zijn prioriteiten om dit Noordoosten tot ontwikkeling te brengen.

Elke druppel telt

De streek is gekend als de sertão, en dat staat voor droog, dor, warm en arm. In de zomer lopen de temperaturen hier makkelijk op tot 45 °C. Piauí is ook de armste staat van Brazilië. Het grootste deel van de families hier, 75 procent,  kregen een beter leven dank zij de bolsa familia, de gezinstoeslag die Lula 12 jaar geleden invoerde. De staat is ongeveer zo groot als Italië, met een bevolking van 3,1 miljoen, voor een groot deel veehouders -de cowboys van het Noordoosten- en zwarte afstammelingen van de slaven . De leegte en de afstanden spreken tot de verbeelding.  Je kan 1000 km rijden en nog steeds in dezelfde deelstaat blijven. De afstand van het ene dorp naar het andere is soms  200 km.  

Als het om 3 uur in de ochtend begint te regenen, staan mensen op om in het donker de grond te gaan bewerken.

Water is een probleem sinds de eerste kolonisatoren hier aankwamen. ‘Water is hier de alles bepalende factor’, zegt ook Roberío Sobreira van Embrapa, het nationaal instituut voor landbouwkundig onderzoek. ‘Als het om 3 uur in de ochtend begint te regenen, staan mensen op om in het donker de grond te gaan bewerken. Geen druppel mag verloren gaan. De streek is droog, maar als het regent, explodeert hier een hele natuurlijke rijkdom.’

Die slapende rijkdom maakt dat de sertão tot op vandaag ondanks de droogte leeft van de  landbouw, die 12,6 procent van het bnp voorstelt. De diversiteit aan vruchten en noten is indrukwekkend, maar hét product van de streek is de cashewnoot, cajú in het Braziliaans. De agro-industrie in deze streek legt zich vooral toe op soja, maïs, rijst en katoen voor de export.

225 000 families leven er van familiale landbouw, tegenover 25000 van de agro- industrie. Maar de overheidsmiddelen zijn omgekeerd evenredig:  145 miljoen euro (500 miljoen reais) voor de familiale landbouw, en drie keer zoveel voor de agro-industrie, volgens de directeur van de Banco do Nordeste in Teresina.

Een miljoen cisternen

Om de 25 jaar kent de streek een periode van 4 tot 5 jaar extreme droogte. Dit jaar is het vierde jaar van zo’n droogtecyclus. Francisco Limma directeur van het Secretariaat voor Rurale Ontwikkeling in Teresina vertelt me dat vorig jaar 82 000 ha cajú verloren gingen door de droogte. En 300 000 stuks vee stierven. Ook de opbrengst van de honing, een belangrijke bron van inkomsten, daalde dramatisch.

‘Vóór 2003 stierven hier mensen van de honger in zo’n droogteperiode’, zegt Limma. Vandaag hoeft dat gelukkig niet meer, dank zij de tegemoetkomingen van de overheid.’

Zo is er een verzekering om boeren, getroffen door de droogte, te ondersteunen. Gedurende 5 maanden, de periode dat de mislukte oogst inkomsten zou geven, krijgen ze een toelage van 246 euro (850 reais).

Er loopt een programma voor de installatie van een miljoen cisternen voor huishoudens (16 m³) en voor landbouwproductie (64m³) om het regenwater te verzamelen. Dat regenwater van gemiddeld 4 maanden in het jaar volstaat niet en vrachtwagens moeten de voorraden regelmatig aanvullen.

Kiezen voor familiale landbouw  

‘Vergeleken met 12 jaar geleden is hier veel veranderd’, zegt Antonio Batista, directeur van de Banco do Nordeste in Teresina. De overheidsbank is door de regering Lula in het leven geroepen, speciaal om landbouwkrediet te verschaffen aan de boeren in deze streek.

Er is ook een speciale kredietlijn voor jongeren vanaf 16  die hun toekomst willen riskeren in de familiale landbouw en een stuk grond willen kopen. De jongeren die zo’n lening aangaan, betalen pas terug na de eerste drie jaar, wanneer hun bedrijf ook begint te renderen.

Er is voor die familiale landbouw ook een afzetmarkt verzekerd, via staatsinstellingen, hospitalen en scholen die hun producten opkomen.  30 procent van het voedsel in de scholen moet van familiale landbouw komen en een gezin dat van de familiale landbouw leeft, kan tot 2 240 euro (8000 rs) per jaar via dit netwerk kwijt. ‘Maar als je echt een florerend bedrijf hebt met goeie grond, kan je per jaar tot 20 000 euro (70 000 rs) inkomsten hebben’, zegt Joselito, een landbouwvoorlichter die het heeft over het bedrijf van zijn vader.

Ondanks al die voorzieningen, heeft de familiale landbouw te kampen met ernstige obstakels. Het allergrootste probleem volgens Batista is een duidelijk kadaster. Het grondbezit moet gereguleerd worden en eigendomstitels toegekend. De gouverneur heeft daar alvast een punt van gemaakt door 93 miljoen euro (320 miljoen reais) vrij te maken voor regularisatie van de gronden en vooral om de zogenaamde grileiros aan te pakken, dat zijn opkopers van grond op basis van illegale eigendomspapieren.

Het is zoals iemand die met veel honger voor de vitrine van een bakkerswinkel staat maar geen geld heeft om iets te kopen.

Batista noemt nog een handvol pijnpunten die aandacht verdienen: het afbakenen en specifiëren van de landbouwgronden, bodemanalyses, technische ondersteuning en vorming. ‘We hebben een geweldig potentieel, maar het rendeert nog onvoldoende. Het is zoals iemand die met veel honger voor de vitrine van een bakkerswinkel staat maar geen geld heeft om iets te kopen.’

‘Al deze voorzieningen en hulpprogramma’s zijn goed bedoeld, maar ze werken niet’, zegt João Emilio Lemos, coordinator van de koepel van landbouwscholen AEFAPI (Asociacão Regional das Escolas Familia Agricola de Piauí). Het grote probleem, zo blijkt na al die jaren, is dat de meeste mensen de weg naar deze programma’s niet kennen of overdonderd worden door de administratieve rompslomp die ermee gepaard gaat. Dat, samen met een gebrek aan ondernemerszin, een te passieve, afwachtende houding van de mensen ten aanzien van de overheid of van hulporganisaties. ‘Het gaat om oude patronen die heel diepe wortels hebben’, zegt João Emilio.

Toekomst maken

Om die impasse te doorbreken, zijn vorming en onderwijs van cruciaal belang. Toch is het niet evident voor jongeren om ervoor te kiezen hun toekomst uit te bouwen in zo’n verlaten boerenbuiten. Soms zien de ouders dat zelf niet zitten.  Roberío Sobreira, landbouwingenieur bij Embrapa: ‘Soms zeggen ouders aan hun kinderen dat ze beter een Microsoft winkel kunnen openen in de stad om snel rijk te worden.’

Soms zeggen ouders aan hun kinderen dat ze beter een Microsoft winkel kunnen openen in de stad om snel rijk te worden.

Het beeld klopt niet helemaal met de werkelijkheid meer want steden worden steeds onveiliger in Brazilië.

In Teresina drukt men ons voortdurend op het hart niet te voet door de straten te lopen, en al zeker niet na 5 uur in de namiddag. De winkels sluiten dan ook en het stadscentrum ligt er na 5 uur verlaten bij. Teresina telt minstens 500 jonge bandieten – zo lees ik in de plaatselijke krant-  die met de moto rondrijden, mensen overvallen en de straten onveilig maken. ‘Niet zozeer uit absolute armoede, maar uit consumptiedrang’, zegt João Emilio. ‘Ze willen alles wat de etalages aanbieden en liefst meteen. En overvallen gaat sneller dan sparen.’

In de media en in het parlement is het toenemend geweld, vooral onder jongeren, een fel besproken thema.

Volgens een onderzoek dat in mei is gepubliceerd, is het aantal slachtoffers van vuurwapens met 387 procent gestegen, bekeken over de totale bevolking. In het segment van de jongeren is dat aantal 460 procent.

7 miljoen mensen in Brazilië wonen op straat, dat is 4 procent van de bevolking.

Geweld onder jongeren gaat in stijgende lijn. Eind mei was Rio de Janeiro in chock door de moord op een cardioloog van 56 in de rijke buurt van Ipanema, door een 16 jarige jongen. Het motief voor de moord: de –doodgewone- fiets van de dokter. In het parlement woedt een debat over het verlagen van de strafbare leeftijd voor jongeren van 18 naar 16 jaar.  

7 miljoen mensen in Brazilië wonen op straat, vooral in de grote steden. Dat is 4 procent van de bevolking.