‘Door de globalisering van de markt gaan inheemse en traditionele zaadvariëteiten verloren’

De wetenschappers die de zaad- en plantendiversiteit in het gebied onderzoeken, houden er verschillende meningen op na. Toch zijn er enkele gemeenschappelijke delers: de meerderheid van de experts is ervan overtuigd dat het aantal soorten zaden afneemt en dat sommige soorten met uitsterven bedreigd zijn.

Voorzichtige afname

David Allen is werkzaam bij de International Union for Conservation of Nature (IUCN) en onderzoekt in zijn project welke eenlobbige zaad- en plantensoorten bedreigd zijn in de regio rond de Middellandse Zee. Hoewel het project nog volop aan de gang is, kan hij toch een afname van soorten vaststellen. ‘Op basis van de voorlopige gegevens kan ik zeggen dat er nog niet zo veel soorten echt verdwenen zijn. Toch daalt het aantal soorten en aantal variëteiten erbinnen gestaag. Er zijn aanzienlijk wat bedreigde variëteiten.’

‘Vandaag de dag zijn tussen de 60.000 en 100.000 plantensoorten met uitsterven bedreigd. De Mediterrane regio vormt hierop geen uitzondering.’

Naast zaden in het algemeen, neemt ook het aantal soorten voedselzaden af. Botanist Gianluigi Bacchetta van het Centro Conservazione Biodiversita (UNICA) in Italië, ziet ook hier een afname opduiken: ‘De diversiteit van onder andere voedselplanten neemt af in de Middellandse Zeeregio, eigenlijk specifiek in alle Europese gebieden waar de fruit- en groentemarkten meer onder druk staan van intensieve landbouw.’

Ook Tiziana Ulian van de Millenium Seed Bank in Groot-Brittannië merkt een afname: ‘De diversiteit van planten – en dus ook van zaden – neemt wereldwijd af. Vandaag de dag zijn tussen de 60.000 en 100.000 plantensoorten met uitsterven bedreigd. De Mediterrane regio vormt hierop geen uitzondering.’

Enkel Lida Mavroeidi van het Mediterranean Agronomic Institute of Chania in Griekenland ziet in Griekenland of Kreta het aantal zaadsoorten niet afnemen: ‘Hoewel er meerdere bedreigde of zeldzame zaadvariëteiten zijn, neemt het aantal plantensoorten in het algemeen niet af in Griekenland of Kreta.’

Veelvuldige oorzaken

Vooral veranderingen in de omgeving of in de kwaliteit van de leefomgeving van de planten lijken een rol te spelen in de verminderde diversiteit. ‘In de kustgebieden van de Europese Mediterrane regio zijn dat toerisme en verstedelijking. Meer landinwaarts spelen er eerder veranderingen in manieren van landbouw‘, legt Allen uit, ‘Het kan zijn dat de landbouw geïntensiveerd is of dat de landbouwers het land op een andere manier bewerken en de traditionele landbouwmethoden achterwege laten.’ Al die zaken kunnen een bedreiging vormen voor de diversiteit van zaden en planten.

Ulian vult aan: ‘Het leefgebied van planten in de regio rond de Middellandse Zee wordt bedreigd. Klimaatopwarming kan er ernstige droogte veroorzaken en de bodem wordt sterk geëxploiteerd voor voedsel, medicijnen en veevoer. Die overexploitatie is enkel nog toegenomen door een sterke natuurlijke bevolkingsgroei enerzijds, maar anderzijds ook door de vele vluchtelingen die in sommige mediterrane landen aankomen.’

‘Bedrijven produceren vaak identieke zaadsoorten. Zij doen dit in naam van “voedselzekerheid”, terwijl ze hun werkelijke belangen verbergen.’

Daarnaast heeft ook de landbouwindustrie een belangrijke impact op zaaddiversiteit. ‘De grote industrieën produceren maar een beperkt aantal uniforme zaden die ze over heel de wereld verspreiden’, vertelt Costantino Bonomi van het Museo delle Scienze in Trente, Italië.

Ook Bachetta haalt dit aan: ‘De diversiteit neemt af doordat de bedrijven vaak identieke zaadsoorten produceren. Zij doen dit in naam van “voedselzekerheid”, terwijl ze hun werkelijke belangen verbergen. Door de globalisering van die markten, gaan inheemse en traditionele zaadvariëteiten verloren omdat ze geen interessante commerciële waarde hebben.’

Belangrijk

Toch is die diversiteit in zaden belangrijk, onder andere voor de voedselproductie van landbouwers. Greet Tijskens van VELT, een vereniging die onder andere werkt rond zaaddiversiteit, bevestigt: ‘Elke zaadvariëteit is geschikt voor specifieke klimaatomstandigheden. De ene rijstvariëteit is bijvoorbeeld geschikt voor droge gebieden, de andere voor natte gebieden, de andere dan weer voor laagvlaktes, … Als je dan als landbouwer een jaar met weinig regen hebt, doet de ene variëteit het goed, terwijl de andere het misschien slecht doet. Maar je hebt dus altijd een soort waarvan de oogst lukt, een buffer tegen voedselonzekerheid.’

Ook Allen ziet een duidelijke link tussen zaaddiversiteit en voedselonzekerheid. ‘Diverse wilde planten kunnen voedselzekerheid in de toekomst garanderen en verbeteren. Genetische variatie heeft dan ook verschillende voordelen. Eerst en vooral biedt ze de planten meer weerstand tegen plagen en ziektes. Ten tweede verbetert ze de kwaliteit van het voedsel. Als laatste helpt ze de planten zich beter aan te passen aan de gevolgen van klimaatverandering, zoals extreme temperaturen, droogte, …’

Diverse zaden zijn dus ook belangrijk om gewassen te wapenen tegen klimaatopwarming. ‘Door klimaatopwarming kan het zijn dat een gewas nieuwe eigenschappen moet ontwikkelen om zich aan de nieuwe klimaatomstandigheden aan te passen. Dan is het handig dat er verschillende variëteiten bestaan. Vroeger had je bijvoorbeeld een gewas nodig dat of goed groeide in droge gebieden, of in warme gebieden. Nu moet er bijvoorbeeld een zaadvariëteit komen die in beide omstandigheden kan overleven,’ vult Tijskens verder aan.

‘Het is belangrijk om het culturele erfgoed van het mediterrane dieet te behouden, want het moedigt lokale productie en consumptie aan en is dus een bron van duurzame ontwikkeling.’

Daarnaast hebben zaden vaak ook een belangrijke culturele betekenis. Inzetten op het behoud van zaden, betekent ook inzetten op het behoud van traditionele culturele normen en waarden. Het project van Ulian wil zo de ingrediënten van het traditionele mediterrane dieet, dat sinds 2010 erkend is als Unesco-werelderfgoed, beschermen door in te zetten op het behoud van alle nodige planten, zaden en kruiden: ‘Het is belangrijk om het culturele erfgoed van het mediterrane dieet te behouden, want het moedigt lokale productie en consumptie aan en is dus een bron van duurzame ontwikkeling. Daarnaast stimuleert het ook duurzame landbouw en landschapsbehoud.’

Ook Mavroeidi geeft aan dat het mediterrane dieet een belangrijke waarde heeft, bijvoorbeeld voor de lokale bevolking van Kreta: ‘In Kreta vormen sommige planten al eeuwen de basis voor het mediterrane dieet. Ook vandaag de dag verzamelt de lokale bevolking in het wild nog vaak aromatische planten voor eigen gebruik, zoals oregano. Zaden van groenten, fruit, kruiden, tarwe, druiven en olijven zijn heel belangrijk voor de lokale keuken en worden nog massaal geteeld.’

Behoud

Gezien het belang van diversiteit hebben heel wat organisaties en wetenschappers verschillende conservatieprojecten zoals zaadbanken uit de grond gestampt. Die zaadbanken zijn volgens Mavroeidi een belangrijke stap naar de bescherming van lokale biodiversiteit: ‘Zaden opslaan, is belangrijk om de lokale biodiversiteit van planten te beschermen, niet enkel voor toekomstige generaties, maar ook voor bij onvoorspelbare gebeurtenissen zoals natuurrampen of klimaatopwarming. Als we het genetisch materiaal onder de vorm van zaden opslaan, kunnen we de planten gewoon terug laten groeien in hun natuurlijke omgeving moesten ze ooit door zo’n onverwachte gebeurtenis verloren gaan.’

Ook het project van Het Mediteranean Agronomic Institute of Chania is hier een voorbeeld van: ‘We slaan twee soorten zaden op in de zaadbank: enerzijds die van de inheemse Kretenzische planten die we in het wild verzameld hebben, anderzijds de zaden van traditionele landbouwvariëteiten van eetbare planten, zoals peulvruchten, ’ aldus Mavroeidi.

Het project van Allen onderzoekt dan weer welke zaden bedreigd zijn en waarop toekomstige conservatieprojecten in de Middellandse Zeeregio zich moeten toespitsen. Zo labelde het project bijvoorbeeld de graansoort Avena maroccana voorlopig als “kwetsbare” soort. Avena maroccana wordt vooral gebruikt als voedsel, maar de tinctuur (een oplossing van het kruid in ethanol) wordt ook gebruikt voor de behandeling van artritis, reuma, leverinfecties en huidziekten. ‘We gaan nu na welke soorten er risico lopen om uit te sterven om nadien een concreet conservatieplan uit te werken voor soorten in de gevarenzone. Dit project legt onze prioriteiten vast voor de toekomst.’