Achter de gated communities van Caïro

De namen van de meeste gated communities laten niet vermoeden dat men zich in Egypte, laat staan woestijngebied, bevindt: Palm Springs, Beverly Hills, Evergreen, Dreamland… Advertenties voor geïnteresseerde kopers van grond of huizen zijn meestal in het Engels opgemaakt om de directe link met de Arabische stad en cultuur volledig te breken. 

“Gated communities als een stedelijk concept in Egypte zijn het symptoom van een massaal falen van lokaal beheer en planning”, stelt Yehya. “De infrastructuur van onze meeste steden is overbelast, open publieke ruimte is zeer schaars en stedelijke ontwikkelingsplannen zijn ronduit onaanvaardbaar”.

Gated communities in woestijnsteden

De grootste “woestijnsteden” heten 6 Oktober-stad en Nieuw Caïro en bevinden zich ten westen en ten oosten van het centrum van Caïro. 6 Oktober stad werd aanvankelijk ontwikkeld door president Sadat als een plek om de middenklasse te huisvesten, die het steeds uitdeinende centrum van Caïro ontvluchtte. Maar een vijftiental jaar later begon het Ministerie van Huisvesting massaal grond te verkopen aan privé-ontwikkelaars zodat de omvang van deze nieuwe stad verdubbelde. Deze tweede ring bestaat hoofdzakelijk uit luxueuze projecten voor de elite en allerrijksten. Yehya: “Dus kreeg je een soort van kernstad bestaande uit middenklasse die volledig omcirkeld werd door gated communties, die grotendeels onafhankelijk bestaan en veel minder dicht bevolkt zijn maar wel dezelfde gesubsidieerde infrastructuur gebruiken.”

Een zelfde evolutie gebeurde ten oosten van de stad in wat Nieuw Caïro wordt genoemd. In de late jaren 1970 werden er nieuwe residentiële wijken ontwikkeld om de lagere inkomens- en middenklasse te huisvesten. Ook hier sprongen in de laatste twintig jaar de gated communities als paddestoelen uit de grond. “Het beloofde netwerk van openbare vervoer om deze ver verwijderde nieuwe steden met Caïro te verbinden bleef echter in beide gevallen uit”, zegt Yehia. “In plaats daarvan kwamen grote snelwegen, waardoor het leven steeds moeilijker wordt voor de bescheiden inkomens die zich geen auto kunnen veroorloven”.

Gated communities in Nieuw Caïro. Zoem uit om een beeld te krijgen van de omvang van Nieuw Caïro en haar ligging in de woestijn. Grotere kaart weergeven

IMF, corruptie en vastgoed 

Nieuwe projecten die aanvankelijk bedoeld waren voor middenklasse, werden naderhand gedomineerd door luxueuze en exclusieve projecten, namelijk de gated communities, voor de hogere klassen en de allerrijksten. We zien met andere woorden een verschuiving in prioriteiten in het stadsontwikkelingsbeleid vanaf de vroege jaren 1990, het moment waarop Egypte een belangrijk akkoord sloot met het IMF en de Wereldbank. Privatisering vormt een essentieel onderdeel van het in 1991 afgesproken hervormingspakket. Elektriciteitsproductie en – distributie, telecommunicatie, het bouwen van wegen, tunnels en metro kwam geleidelijk aan in handen van private transnationale bedrijven, vaak met hoofdzetels in Europa en de Verenigde Staten.

In deze context nam de Egyptische staat de rol aan van geduchte corrupte sponsor van speculatieve investeerders en projectontwikkelaars. “(Publieke) grond werd sterk onder de marktprijs verkocht aan “investeerders” die er nadien superwinsten mee maakten”, zegt Yehya. “Mubarak’s zonen, familie en ministers zitten achter de ontwikkeling van de belangrijkste gated communities zoals Palm Hills, Beverley Hills, al Rihab..”. Tegelijk trad de staat ook zelf op als belangrijkste ontwikkelaar. Het leger werd namelijk een van de grootste aannemers.

Het belangrijkste economische gevolg hiervan is dat er veel meer luxueuze constructies werden neergepoot dan de markt kon absorberen. Dit is zeker zo sinds de eigendomswet begin 2000 werd aangepast en het geld uit het Westen en de Golf probleemloos kon toestromen. “Bijgevolg kampen deze wijken met een bijzonder lage bewoningsgraad en ogen dikwijls als een soort spooksteden”, besluit Yehya.

De enorme expansie in constructie van gated communities is de meest spectaculaire uitdrukking van neoliberalisering in het Egypte van de jaren 1990. Volgens Eric Denis, sociaal-wetenschapper aan de Paris Diderot Universiteit, hoeft het dan ook niet te verbazen dat zij aan de basis liggen van de post-2000 financiële crisis in Egypte. Volgens hem was de immense kapitalisatie die nodig was om de exclusieve gesubsidieerde ontwikkeling van deze woestijngebieden mogelijk te maken een van de belangrijkste redenen achter de liquiditeitscrisis en het barsten van de constructiebubbel, die vervolgens leidde tot het ineenstuiken van vastgoedprijzen en de nationale economie in het algemeen.

Arabische cultuur in Disney-stijl 

Advertenties en media wakkerden de interesse aan voor deze nieuwe vormen van constructie en huisvestingsprojecten. Zij riepen een beeld op van een nieuwe hybride geglobaliseerde Americano-Mediterraanse levensstijl. Het “nieuwe leven” dat mogelijk werd gemaakt in deze “nieuwe steden”, werd voorgesteld als vrij, net, probleemloos en haast utopisch (“Utopia” is ook een gated community).

In sterk contrast hiermee staat de stigmatisering van “de straat” en een algehele verwerping van de Arabische metropolis. De associaties van het stadsleven met problemen als vervuiling, armoede, overbevolking, gewelddadig protest tegen het regime, enz, werden door de promotoren van gated communities gretig uitgespeeld. De Arabische stad werd door hen tegelijk gekarakteriseerd als Islamitisch en bovenal risicovol.

De bouwstijl waarin dit nieuwe leven in gated communities zich allemaal afspeelt bestaat uit een mengeling van Westerse, Arabisch-regionale, Islamitische en Mediterrane invloeden. Maar zoals Eric Denis het uitdrukt, zijn “Islam en de Arabische cultuur slechts aanwezig op een manier die meer doet denken aan de iconografie van Disney’s Alladin of Sindbad dan aan de cultuur van striktheid, bescheidenheid en zelf-discipline, waarmee het Islamitisch populisme en militantisme zich vandaag veel meer mee identificeert”.

Even kenmerkend en opvallend is de nostalgische blik waarin de verbeelding en het ontwerp van gated communities baadt. Zowel in advertenties als in archictectuur bestaat er een sterke evocatie van Egypte’s zogenaamde liberale tijdperk, de late negentiende eeuw en het begin van de twintigste eeuw. Dit is de periode van Britse koloniale overheersing, van khedive Ismail, van buitenlandse investeringen, grote speculatie en expansieve groei van luxueuze constructie. Deze periode bepaalt tot vandaag het uitzicht en de opmaak van Caïro.

Egypte ontwikkelde toen tevens beperkte elitaire liberale politieke en culturele instituties en zag de opkomst van democratisch nationalisme ten tijde van de volksheld Sa’ad Zaghlul. De Egyptische projectontwikkelaars van de jaren 1990 en 2000 spiegelen zichzelf maar al te graag aan de toenmalige (vaak buitenlandse) investeerders en architecten. Zij mikken dus op de link tussen twee perioden van liberalisering en de bijhorende stedelijke expansie om op deze manier de massale exploitatie van voorheen publieke gronden te legitimeren.

Het “Belle Ville” gated community project– met zicht op de pyramides – bijvoorbeeld verkocht men met foto’s van de parallellen tussen het architecturaal prestigieuze stadscentrum dat stamt uit de koloniale periode, en de glorie van geprivatiseerde stadsontwikkeling vandaag. Televisiespots om “Mena Garden City” te promoten richtten zich op de oudere gelijknamige wijk, “Garden City”, uit de vroege twintigste eeuw, door de villa’s door de lucht te laten vliegen met hoge kranen.

Revolutie en het lot van de gated community

Wat de toekomst van de gated communities wordt, blijft uiteraard een vraagteken. Er zijn alvast verschillende projecten tijdelijk bevroren. De nationale protesten die in februari oud dictator Mubarak verjaagden, gingen om sociale rechtvaardigheid en vrijheid. De enorme politieke vrijheid en empowerment die losbrak na het aftreden van Mubarak bracht velen naar Tahrir met specifieke eisen, waaronder huisvesting niet ontbrak. Tijdens tal van demonstraties en sit-ins in het centrum van Caïro werd betere en betaalbare huisvesting geëist, vertelt Yehya.

Het ministerie van Huisvesting heeft alvast een verdubbeling van de bouw van wooneenheden beloofd. Een plan dat veel tekortkomingen vertoont volgens Yehya: “Men blijft immers een woning als een “unit”, als “koopwaar” beschouwen terwijl wonen over zoveel meer moet gaan”. Hij is tevens teleurgesteld in de beperkte aandacht die politieke partijen aan het thema schenken. “Er is hierover nog heel veel werk en discussie nodig. Mijn idee is uiteindelijk om de lokale woningmarkt te de-commodificeren en te beschermen.”

Dit artikel verscheen eerder in TiensTiens