Arabische kennistempel

Het vergezicht, zeewind, helder licht, jongens en meiden die hikkend van het lachen een hinkelwedstrijd houden. Voor wie aankomt vanuit Cairo, dat stijf staat van luchtvervuiling en fundamentalisme, is Alexandrië een verademing. Dé plek voor een instelling met zulke grote en wereldse ambities als de Bibliotheek van Alexandrië (BA), de nieuwe versie van de legendarische bibliotheek die Julius Caesar per ongeluk in brand stak.

Rijzende zon

De nieuwe Bibliotheek, gebouwd met steun van o.a. de Universiteit van Alexandrië en UNESCO, opende in 2002. Toeristisch is ze een groot succes. ‘Ooow, this is huge!’ hijgt een Amerikaanse in een groep die een rondleiding krijgt. Het gebouw, dat de rijzende zon voorstelt, huisvest behalve boeken op papier (slechts 350.000) onder meer een digitale bibliotheek, een planetarium, 5000 computers voor het publiek, een ‘vliegende vergaderzaal’ en drie musea. Dagelijks bezoeken busladingen buitenlanders het ‘project’ en ze blijven gemiddeld een dag langer in de stad dan voor 2002, weet de manager van een duur visrestaurant. Sinds de opening van de Bibliotheek zet hij in een week om wat daarvoor zijn jaaromzet was. ‘De Bibliotheek is een overwinning op de geschiedenis,’ zegt hotelmedewerkster Nada Labib, ‘iets wat de hele wereld bewondert.’ Een ding ontbreekt nog: een Egyptisch publiek.  

Digitale collectie

‘De Arabische wereld heeft twee opties,’ zei de Egyptische filosoof Hassan Hanafi een paar jaar geleden: ‘produceren of consumeren, uitvinden of overnemen, in het centrum staan of in de marge.’ In die geest heeft de BA haar positie bepaald. Ze wil de aller modernste middelen inzetten om kennis te verzamelen uit alle windstreken  – ook de doelstelling van de oude Bibliotheek. De BA is een voortrekker op technisch gebied. Het digitaal laboratorium bijvoorbeeld digitaliseert in duizelingwekkend tempo duizenden artikelen, kranten, kaarten en manuscripten o.a. van de Torah, de Bijbel en de Koran. Daarbij worden zoekinstrumenten, commentaren en steeds betere methoden van presentatie geleverd, die makkelijk tippen aan wat de British Library presteert.

Wetenschap stimuleert

Ook modern is de nadruk die de BA legt op de directe benadering van ‘het publiek’. Ze is organisator en gastvrouw van (internationale) conferenties, tentoonstellingen, concerten, en werkgroepen, bij elkaar 3000 evenementen per jaar. Dat alles moet het hogere doel dienen van een bijdrage aan de dialoog tussen verschillende beschavingen en ook maar aan politieke vernieuwing in de Arabische wereld – een doel waarvan men voorlopig verder verwijderd raakt, meent het handjevol deelnemers aan een jaarlijkse conferentie over het onderwerp. De Bibliothecaris Ismail Serageldin schrijft in het laatste jaarverslag dat er een aantal waarden is die elke moderne maatschappij moet bezitten: rationaliteit, creativiteit, respect voor bepaalde gedragscodes. Wetenschap stimuleert die waarden en ook de academische gemeenschap in islamitische landen moet bereid zijn om ervoor te vechten. De afdeling Dialogue Forum moet die boodschap uitdragen.

Dialoog is dood 

Zakaria Enani, hoogleraar Arabische literatuur aan de Universiteit van Alexandrië, wil er aan meewerken, maar hij heeft er een hard hoofd in. ‘Eerlijk gezegd gaan de activiteiten van de BA langs de mensen hier heen.’ Hij sprak dit voorjaar op een BA conferentie, voor een klein internationaal gezelschap, over islam en humanisme. Op het terras van de Sporting Club uit de vooroorlogse jaren, toen Alexandrië meer een Europese dan een Egyptische stad was, legt hij uit: ‘Dialoog is belangrijk, want Egypte discussieert niet meer, doordat het fundamentalisme zoveel greep heeft gekregen. Discussiëren over de maatschappij wordt gezien als God tegenspreken. Het is heel bedreigend. Ik kan in colleges zelfs sommige verhalen van Naguib Mahfouz niet meer behandelen, omdat ze over religie gaan.’ Hij roert met het rietje in zijn sinaasappelsap. ‘Maar het is jammer: als er al conservatieven naar zo’n conferentie komen, luisteren ze toch niet.’

Islam ter discussie? 

Professor Amna Nosseir lijkt het te illustreren. Ze geeft filosofie aan de Al Azhar Universiteit en was nota bene voorzitter van een werkgroep tijdens de conferentie over islam en humanisme. ‘Die conferenties,’ onderbreekt ze haar gesprekspartner, ‘hebben geen enkel nut, want al onze huidige problemen zijn in feite politiek. Met de islam is niets aan de hand. Het is het westen dat wil dat wij ons geloof ter discussie stellen. Maar waarom moet ik boeten voor wat Duitsland vroeger de Joden heeft aangedaan? De Bibliotheek is meer een instituut van het Westen dan van Egyptenaren.’ ‘Toch is het makkelijk om steeds weer sprekers uit conservatieve hoek te krijgen,’ zegt Heba El-Rafey, de directeur van het Dialogue Forum, ‘dankzij de historische reputatie van Bibliotheek. Als we alleen al de lokale jeugd kunnen leren wat discussiëren is, is er iets gewonnen.’

Volle leeszalen

Maar heel weinig studenten zijn geïnteresseerd, geeft ze toe. Studenten maken zelfs nauwelijks gebruik van de collectie van de bibliotheek, volgens professor Enani. ‘Ik kan ook niet zeggen dat de BA een goed effect heeft op het onderwijs in Alexandrië, want het niveau daarvan gaat in het algemeen hard omlaag, doordat het aantal studenten zo stijgt.’
Toch zitten de leeszalen vol. Studenten betalen vijf euro per jaar om gebruik te maken van de computers en de internetverbinding, veel minder dan in internetcafé’s. Wat doen ze voor die schermen? Hetzelfde als overal. De een studeert, de ander bezoekt een dating-site vol roze hartjes, een derde leest online kranten en informatie ‘over het geloof’. De dialoog ligt er voor het oprapen.