Baltische zielen

Baltische zielen is een schitterend boek over een regio die bijna niemand kent, al delen we zeker in Vlaanderen een paar diepe onderstromen van de geschiedenis met de Balten: de strijd om het behoud van de eigen, kleine taal; het overleven onder het gewicht van de ambities van de molochburen; het legendarische middeleeuwse verleden en het gebrek aan een inspirerende toekomst. Al zijn ze in Estland, Letland, Litouwen en Kaliningrad nog niet toe aan die uitzichtloosheid. Daarvoor is de onafhankelijkheid nog te pril.

Jan Brokken schetst de Baltische regio aan de hand van portretten van de genieën die aan de Oostzee opgroeiden. Hannah Arendt, Arvo Pärt, Mark Rothko, Gidon Kremer… Volgens Brokken is er wel degelijk sprake van een verhoogde dichtheid aan grote denkers en kunstenaars in het Balticum en is dat te wijten aan de manier waarop de mensen omgegaan zijn met hun lange, tragische geschiedenis. Opvallend is trouwens dat het verzet tegen de verdrukking bij grote geesten zelden leidt tot strak nationalisme. De geportretteerde Balten zwaaien niet banieren en verlaten vaak hun heimat, of “verraden” de opgelegde symbolen van het nationalisme, toch blijven ze door en door voorvechters van emancipatie en zelfbeschikking van hun landen en volkeren. Het is pas wanneer het nieuw-heersende nationalisme behoefte heeft aan een tweede adem en aan stichtende verhalen dat de grote geesten opzijgeschoven worden ten voordele van een meer bekrompen , angstige versie van het nationalisme. De kleinburgerlijke kosmopolieten waarover Brokken zo meeslepend schrijft zijn in het Balticum intussen herkneed tot hun eigen tegendeel: heldhaftige, lichtende voorbeelden die nuttig zijn voor de zelfingenomendheid van de nieuwe onafhankelijkheid, in plaats van de stoorzenders die ze bij leven waren.

Een citaat uit de geniale proloog geeft meteen ietes van de sfeer die Brokken neerzet en waarmee hij de lezer meesleept op zijn intellectuele verkenningstocht langs de Baltische Zee. ‘Bij het landhuis overwoog ik een eenzame wandeling in de bossen. Andra droeg een veel kortere rok dan de vorige dag en, erger nog, scheen niet van zins de duur, toon en gedegenheid van haar uitleg te wijzigen, voor welk publiek dan ook. Met diepe ernst gidste ze de zeelieden door de vertrekken. Op hun kromme benen waggelden ze achter haar aan. Aristides kon het niet laten af en toe een blik op haar blote onderdanen te werpen, Huig en Melle waren een en al aandacht voor wat ze vertelde. Na de rondleiding door de bibliotheek volgde uitleg in de schuur, bij de door Jakobson ontworpen landbouwmachines. Huig draaide alvast een sjekkie, maar toen Andra informeerde of we nog belangstelling hadden voor het aandrijfmechanisme van de watermolen, schoof hij het resoluut achter zijn oor. Geen toespelingen, geen vette knipogen, hoewel ik bleef geloven dat de mannen toneel speelden. In het zachte najaarslicht reden we naar de kust terug. Ik wachtte op de commentaren. De zeelieden keken naar buiten, overmand door de stilte van de bossen. Toen zei Huig: ‘Weet je wat ik nou zo mooi vond aan dat meissie? Dat ze zo trots was op d’r land.’ Trots sprak hij als trosss uit. ‘Dat kennen wij niet meer, hè?’ De anderen knikten, en ik dacht: nee, dat hebben we verleerd, sinds ons land voltooid is en we niets wezenlijks meer hoeven te bereiken.’

Deze 14 historische portretten annex reisverhalen zijn verplichte lectuur, en niet alleen in Vlaanderen. (gg)

Baltische zielen door Jan Brokken is uitgegeven door Atlas. 463 blzn. ISBN 978 90 450 0659 8