Belgische verkiezingswaarnemers in Afrika

In september werd Ernest Bai Koroma verkozen tot president van Sierra Leone. Ruth Beeckmans woonde de verkiezingen bij als internationaal waarnemer namens de Europese Unie. ‘De verkiezingen duurden twee dagen, maar in totaal ben ik negen weken in Sierra Leone geweest’, zegt Beeckmans.
‘Voor de EU was het immers belangrijk om het hele proces rond de verkiezingen te volgen. We gingen bijvoorbeeld na hoe het gesteld was met sensibilisering rond de verkiezingen: weten de mensen voor wie ze kunnen stemmen, waar en wanneer? Verder was gender een belangrijk thema: nemen vrouwen deel aan de verkiezingen? Zijn ze op alle niveaus vertegenwoordigd? Ook de media hebben we gemonitord. Geeft elke zender evenveel zendtijd aan de verschillende kandidaten. Hoe berichten kranten over de verschillende partijen? 
Ten slotte hebben we ook we de campagnes van alle partijen opgevolgd, door elke dag op het terrein met hen te gaan praten.’ Met hun aanwezigheid willen waarnemers de lokale bevolking ook motiveren actief deel te nemen aan het verkiezingsproces. ‘De relatie met de bevolking in Sierra Leone was trouwens zeer goed. Ze zagen ons zeker niet als pottenkijkers. Voorzitters van stembureaus vroegen ons zelfs om in hun bureau langs te komen. Wanneer de internationale gemeenschap in zo een stembureau aanwezig is, doet dat de spanningen dalen.’

In het honderd

De eerste taak van internationale verkiezingswaarnemers is uiteraard erop toezien dat de stembusgang eerlijk verloopt. Dat doen ze op basis van internationaal overeengekomen principes en de nationale wetgeving van het land in kwestie, niet door toetsing aan westerse standaarden.
Beeckmans: ‘Verdragsteksten bieden een grotere mate van legitimiteit, omdat landen zich ermee akkoord verklaren door ze te ondertekenen. We kunnen trouwens enkel als waarnemer aan de slag op uitnodiging van een regering. Op eigen initiatief naar buitenlandse verkiezingen gaan als waarnemer kan dus niet. Maar regeringen beseffen erg goed dat ze zichzelf buitenspel zetten door geen waarnemers toe te laten.’ Tijdens de stembusgang zelf zijn de taken van de waarnemer strikt afgebakend. ‘Je observeert om te rapporteren. Doordat onze taak niet verder gaat, kunnen we als onafhankelijke observatiemissie blijven werken. Als het fout gaat, kunnen wij alleen maar rapporteren dát het in het honderd loopt.’

Beeckmans is er van overtuigd dat waarnemers een meerwaarde bieden, zowel bij een goed als slecht verloop van de verkiezingen. ‘Waarnemingen worden gerapporteerd aan de Europese Commissie. Het is belangrijk dat de EU-lidstaten de details kennen. Als het fout loopt, zoals na het Nigeriaans debacle eerder dit jaar (grootschalige fraude, geweld en andere onregelmatigheden maakten er eerlijke verkiezingen onmogelijk, ps), kunnen lidstaten het rapport aanwenden om hun samenwerking met een regering in vraag te stellen.’
Het vernietigende rapport over de verkiezingen in Nigeria was in Sierra Leone maar al te goed gekend. Beeckmans: ‘De Sierra Leoners stelden daar kritische vragen over: ‘Jullie brengen een negatief verslag uit in Brussel, maar werken nog steeds samen met de Nigeriaanse regering.” Toch voelt ze zich niet aangesproken door die kritiek. ‘Als een journalist verslag uitbrengt in zijn krant, maar de wereld daar niet wakker van ligt, dan kan hij daar ook niets aan doen. Zijn taak zit erop. Dat geldt ook voor ons.’

Intimideren

Eddy Boutmans, voormalig staatssecretaris voor Ontwikkelingssamenwerking (Groen!), heeft als verkiezingswaarnemer gewerkt in Ethiopië (2005) en Congo (2006). De eerste keer ging hij namens de EU, de andere namens de African Workgroup for European Parliamentarians for Afrika, een organisatie van (gewezen) parlementsleden. ‘
Tijdens de missies in Ethiopië en Congo heb ik gemerkt dat de lokale bevolking onze aanwezigheid als geruststellend ervaart. Ze hebben geen vertrouwen in hun eigen instellingen. Het is bovendien moeilijker frauderen als er wat buitenlanders rondlopen die niet te intimideren zijn. Natuurlijk kan je je vragen stellen bij een land waar de instellingen maar functioneren mits toezicht van buitenaf.’ Tijdens de verkiezingen in Ethiopië werkte Boutmans in de rand van de hoofdstad, waar de regeringspartij maar 5 procent haalde.
‘De mensen waren massaal van plan om de regering weg te stemmen, ze hebben die kans met beide handen gegrepen. Iedereen zei dat het aan de aanwezigheid van buitenlandse waarnemers te danken was dat de verkiezingen ernstig verliepen. Maar de verliezers vonden net het tegenovergestelde. Over de verkiezingen in Ethiopië zijn de waarnemers het onderling nooit eens geraakt. Regering en oppositie speelden die tweestrijd uit door de rapporten in hun eigen voordeel te interpreteren. In Ethiopië heeft het verkiezingsproces er niet voor gezorgd dat het land veel democratischer is geworden, dat is duidelijk.’

Drie dozen stembiljetten

Voor Beeckmans, die voorheen voor Broederlijk Delen in Burundi heeft gewerkt, waren de verkiezingen in Sierra Leone niet de eerste waar ze als waarnemer aan deelnam. Daarvoor deed ze dergelijk werk al in Congo en Nigeria. ‘Je moet geen specifieke voorkennis hebben. De mensen die worden uitgestuurd, zijn zeer divers. Er zijn veel juristen, maar ook onderwijzers, journalisten en verplegers. De enige vereiste is flexibiliteit, want een missie wordt pas tien dagen op voorhand aangekondigd.’
Op het terrein werken de waarnemers samen met internationale collega’s. ‘We zorgen ervoor dat we elkaar niet voor de voeten lopen, dat we niet in het zelfde stembureau zitten’, zegt Beeckmans. ‘Een dag na de verkiezingen komt iedereen met zijn eigen statement op de proppen, al wordt er wel overlegd met andere waarnemingsmissies om te zien hoe zij de verkiezingen hebben ervaren.’
Lokale observatoren zijn volgens Beeckmans niet altijd even kritisch. ‘Toen ik vroeg om onze rapporten naast elkaar te leggen, zeiden ze dat de verkiezingen perfect waren verlopen. En dat terwijl ik drie dozen met stembiljetten had zien verdwijnen. Ook de waarnemers van politieke partijen die in alle stembureaus zitten, grijpen niet altijd in, zelfs niet als er 50 stemmen worden weggepikt. Wij mogen in die gevallen officieel niet ingrijpen. Wel kunnen we de problemen aan de voorzitter van de stembureaus melden. Je kan bijvoorbeeld ook nonchalant vragen of ze het zelf niet bizar vinden dat er om acht uur ‘s morgens al 300 stemmen binnen zijn.’