Braziliaanse boerenbewegingen en God

God en de Braziliaanse vlag zijn alomtegenwoordig, waar je ook gaat en met wie je ook praat in Brazilië. Bij de landloze boeren is dat niet anders. God en vaderland zijn twee begrippen die even stevig staan als de palen die de zwarte plastic tenten rechthouden in de bezettingskampen. Toch klinkt de naam van God anders bij de Afro-Brazilianen in het noordoosten, de indiaanse bevolking in het Amazonegebied of bij de erg Europese bevolking in het zuiden. De MST ontstond in 1985 in het zuiden van Brazilië. Vele gaúchos uit de meest zuidelijke deelstaat Rio Grande do Sul waren in de jaren zeventig en tachtig opgejaagd door het grootgrondbezit en zijn sojapletwals. Het grondconflict werd in die jaren nog verscherpt door het onder water zetten van een immens gebied voor de Itaipu, de grootste stuwdam ter wereld.

UIT STOF EN AARDE

De MST is geboren uit een sociale strijd, en dat blijf je horen in de ordewoorden van de beweging -bezetten, weerstand bieden en produceren- of in de liederen die tijdens de vieringen gezongen worden. Tijdens een vrouwenbijeenkomst in het bezettingskamp Mangueirinha hoorde ik dit lied: ‘… Een diepe put zal voor altijd de honger, de miserie en het verraad begraven. Een nieuwe scheut zal uit de volksbewegingen geboren worden en de nieuwe mens zal opstijgen uit de grond. Voor de stad maken we een nieuw project en het grootgrondbezit komt in handen van velen. Wie geschiedenis maakt, blijft socialisme als de droom dragen in zijn handen.’ Een beetje Rijk Gods en een ruime schep socialisme geven samen een bijbels verzet. God woont in de tenten, tussen de vele naamlozen. God en vlag zorgen voor waardigheid en eendracht in de strijd.

Kaká Wera Jecupé, een Tapuia indiaan, gelooft ook dat de nieuwe mens uit de grond geboren wordt. Hij heeft alleen niet zo veel behoefte aan een vlag. Hij verkiest Moeder Aarde. ‘Zij verwelkomt alle volkeren en geeft hen de toestemming om samen te smelten’, schreef hij onlangs. ‘Deze zichtbare en tastbare Aarde zal opnieuw evolueren naar een oer-ster, wanneer de mensheid zich zal verbinden met de ayvu, de levende klank, de adem van licht, het eeuwige in iedere mens. Er zullen geen rassen meer zijn. In het hart van de mensheid zal tupã geboren worden, de kosmische klank.’

De grond uit het jargon van de socialistische strijd is een levensnoodzakelijk productiemiddel. De grond uit de Tapuia-kosmovisie is de bron van een levengevende spiritualiteit. Inheemse volkeren zijn meer bezig met de vraag hoe en wat ze zullen produceren, landloze boeren vragen zich af of en waar ze kunnen produceren. Tussen die twee polen van dezelfde strijd om grond bevindt zich de groeiende groep familiale boeren, die in hun aanpak van teelten nog -en steeds meer- rekening houden met de natuurelementen. Ze verafschuwen monoculturen en leven op de ritmes van de veelvormigheid van de schepping.

EEN HUIS MET VELE VENSTERS

De boeren van de Agricultura Familiar, zijn georganiseerd binnen de vakbond CUT. Het is ook niet toevallig dat zij de laatste jaren, na de ellende van de Groene Revolutie, met haar nadruk op export, grootschaligheid en chemische input, resoluut voor de biologische landbouw kiezen. Produceren, uiteraard, maar niet gelijk wat of gelijk hoe. Hierin lopen ze voor op de beweging voor landloze boeren. MST-ingenieurs introduceerden in het verleden kritiekloos hoogproductieve Holsteinerkoeien, tractor en ploeg. De Hollandse koe, die niet aangepast is aan het klimaat, maakt het haast onmogelijk om aan ecologische landbouw, laat staan biologische landbouw te doen. En ploegen doen zelfs de grootgrondbezitters niet meer sinds de jaren zeventig. Ploegen werkt in een gematigd, Europees klimaat, maar niet voor tropische landbouwsystemen.

Zowel de MST als de CUT hebben hun wortels in de christelijke basisbeweging, die in de jaren zeventig en tachtig een enorme dynamiek kende. De bijbelse, bevrijdende en socialistisch geïnspireerde strijd stond tot voor kort op gespannen voet met de boeren- en indianencultuur die vooral de verbondenheid met de aarde beklemtoont. In een land dat anno 2000 door de Wereldbank werd uitgeroepen tot het meest ongelijke land ter wereld, is het niet verwonderlijk dat de marxistische analyse gebruikt wordt. Het marxisme is een interessant venster op de werkelijkheid, maar een huis heeft verschillende vensters nodig. Het venster dat uitzicht geeft op biodiversititeit, ecosystemen, draagkracht van de natuur en kosmische verbondenheid verruimt de blik op grond, water en productie.

Vertegenwoordigers van MST en van Agricultura Familiar vonden elkaar onlangs, tijdens de derde Vlaamse week van de biologische landbouw, in een Brussels café. De MST begint stilaan de aarde-spiritualiteit te integreren in haar sociale strijd. Agricultura Familiar leert anderzijds van de strijdbaarheid van de landloze boeren. De wederzijdse bevruchting van de Braziliaanse boerenbewegingen kan nog steeds lopen langs de dialoog tussen grote figuren uit de bevrijdingstheologie. Leonardo Boff is momenteel een leidende stem van de bevrijdende ecologie, Frei Betto blijft de bijbelse spiritualiteit vooral in politieke termen vertalen. Met Boff en Betto als Braziliaanse yin en yang, kunnen Agricultura Familiar en MST samen vechten voor een landbouw met toekomst. Bovendien zorgt de katholieke commissie voor grondpastoraal voor een uitdrukkingsmiddel dat zin en gezamenlijkheid creëert. Met de jaarlijkse Romaria da Terra creëerde de CPT een politiek-religieuze bedevaart rond grond en familiale landbouw. In deze bedevaarten komen de verschillende spirituele en politieke tradities samen die met grond, aarde en landbouw te maken hebben.

‘Vier ademhalingen heeft de Aarde’, volgens Kaká Wera Jecupé. ‘Zij komen overeen met de vier elementen en met de vier verschillende mensenrassen: het rode van het Westen, het gele van het Oosten, het zwarte ras van het Zuiden en het witte ras van het Noorden. Allen komen ze in Brazilië bij elkaar. Na de tijdsomloop zal de kiem van het vergulde volk ontstaan.’ Als de vier extremen van de mensheid elkaar in Brazilië kunnen vinden, dan moet er ook een gezamenlijke spiritualiteit kunnen groeien waaruit de verschillende boerenbewegingen kracht kunnen putten voor hun strijd.