Brazilië na Lula: ‘De toekomst is aangebroken’

‘Brazilië is niet langer het eeuwige land van de toekomst. De toekomst is aangebroken. Maar tegelijk is ze een permanente constructie.’ Met die woorden typeert Marco Aurélio Garcia, Lula’s adviseur voor buitenlands beleid, het beste de sfeer die in Brazilië heerst. Licht euforisch, doordrenkt van een onstuitbare drang naar vooruitgang.

Een greep uit de opmerkelijke verwezenlijkingen van de aftredende president: de voorbije acht jaar schoven 22 miljoen Brazilianen op van arm naar middenklasse. In tijden van mondiale economische crisis vertoont de Braziliaanse economie een opvallende groei, die tegen eind 2010 een gemiddelde van zeven procent belooft te halen. Op de klimaatconferentie van Kopenhagen in december 2009 stal Lula de show en ook binnen de G20-club behoort Brazilië intussen tot de groten. Voor het oog van de mondiale media onderhandelt Lula met Iraans president Mahmoud Ahmadinejad over diens programma’s voor uraniumverrijking, met of zonder de goedkeuring van hun Amerikaanse collega Barack Obama. En Lula wist populaire wereldevents naar Brazilië te halen: de VN-Aardetop in 2012, de Wereldbeker Voetbal in 2014 en de Olympische Spelen in 2016.

Maar hoge bomen vangen veel wind en het is niet allemaal goud dat blinkt. Lula mag dan een charismatisch leider zijn, hij ontgoochelde ook menig strijdmakker. De vraag klinkt steeds luider of de overvloedige natuurlijke rijkdommen van Brazilië niet al te roekeloos worden geofferd op het altaar van de economische groei. Heeft Braziliaanse model toekomst? Of nemen de Chinezen het land straks over?

Het Lula-effect

Candido Mendes de Almeida, rector van de Universiteit van Rio de Janeiro, is lyrisch over de Braziliaanse president. ‘Lula heeft een indrukwekkende mobiliserende kracht en een ongekend charisma, met een populariteitsscore van 85 procent. Het feit dat hij de grondwet niet laat veranderen noch een referendum organiseert om te postuleren voor een derde ambtstermijn toont zijn morele grootheid en het verschil tussen Lula en Hugo Chávez van Venezuela’, aldus Candido Mendes. Volgens de rector heeft Lula een definitieve impact gehad op Brazilië door zijn ontwikkelingsmodel, dat de economische activiteiten opnieuw in handen van de staat plaatst. Een vorm van staatskapitalisme zeg maar. ‘Met Dilma Rousseff zal die lijn doorgetrokken worden. Het tijdperk van privatiseringen is voorbij’, proclameert de rector. Rousseff is de presidentskandidate van Lula’s Arbeiderspartij (Partido dos Trabalhadores of PT). Onder Lula was ze enkele jaren minister van energie en mijnbouw.

Minimumloon verdubbeld

Toen Lula in januari 2003 aantrad moest, hij de financiële markten en de buitenlandse investeerders geruststellen. Met zijn reputatie van linkse vakbondsman had Lula velen het spook van inflatie en destabilisering wakker gemaakt. Tegelijk wou hij ervoor zorgen dat alle 193 miljoen Brazilianen drie maaltijden per dag zou kunnen eten. Anno 2010 zijn er opmerkelijke verschuivingen in die richting merkbaar. Volgens het Braziliaans Instituut voor Geografie en Statistiek daalde tussen 2002 en 2008 het aantal armen met tien procent, van 33 naar 23 procent. Ruim 22 miljoen mensen schoven op de sociale ladder op van de laag van armen naar de lagere middenklasse. De groep extreme armen daalde van 34,5 miljoen naar 19,6 miljoen.

De motor van die sociale mobiliteit zijn ondersteuningsprogramma’s waarvan de Bolsa Familia ongetwijfeld het meest populaire is. Die beurs voor arme gezinnen geeft een toeslag aan moeders met kinderen, op voorwaarde dat ze geregistreerd zijn, hun kinderen naar school sturen en de controles van de basisgezondheidszorg opvolgen. Tot vandaag konden 46 miljoen Brazilianen daarvan profiteren, volgens de Wereldbank het grootste herverdelingsprogramma ter wereld. Een meer structurele maatregel was het optrekken van het minimumloon. In januari 2003, bij het aantreden van Lula, bedroeg dat 240 real (109 euro) –net genoeg om het basisvoedselpakket te kopen. Vandaag is het minimumloon 510 real (232 euro), meer dan het dubbele dus. De prijs van het basisvoedselpakket steeg veel minder, waardoor een grote groep mensen zich nu niet alleen beter kunnen voeden maar ook hun woning kunnen verbeteren en zelfs wat huishoudapparaten kunnen aanschaffen.

Meer veiligheid, minder misdaad

Het aanzwengelen van de interne markt is een kenmerk van de BRIC-landen (de groeilanden Brazilië, Rusland, India en China) en vormde ook voor Lula het geheime wapen om de economische crisis te lijf te gaan. Elders in de wereld zwoeren regeringen bij besparingen maar Lula opteerde ervoor de binnenlandse consumptie te stimuleren door de belastingen op auto’s en elektrische apparaten te verlagen. Een maatregel die zijn effect niet gemist heeft. Brazilië is de crisis wonderwel te boven gekomen dankzij de groeiende interne markt.
De groeiversnelling van de Braziliaanse economie zorgde ook voor een toename van formele werkgelegenheid. Vandaag telt de Braziliaanse economie 10,5 miljoen formele arbeidsplaatsen. Terwijl een aantal jaren geleden de informele economie meer dan vijftig procent bedroeg, is die nu gekrompen tot veertig procent.

Meer werkgelegenheid en een hoger inkomen resulteren bovendien in meer veiligheid en minder criminaliteit. ‘Alle sectoren in Brazilië hebben voordeel bij zo’n sociaal beleid, ook de rijke elite’, stelt Mohamed Habib, vice-rector van de universiteit Unicamp in Brasilia. ‘Extreme miserie veroorzaakt immers onveiligheid, criminaliteit en drugstrafiek.’

Brazilië was traditioneel het land met de grootste ongelijkheid ter wereld. Onder Lula’s twee ambtstermijnen werd die grote kloof tussen arm en rijk een beetje kleiner. Braziliës Gini-coëficiënt –een methode om de mate van ongelijkheid te meten– daalde van 5,8 in 2002 naar 5,2 in 2010.

Orde en vooruitgang

Zoals de Bolsa Familia en het verhoogde minimumloon de spil waren van Lula’s eerste ambtstermijn, zo werd het Programma voor Versnelde Groei (PAC) het uithangbord voor zijn tweede. Het gaat om een cluster van projecten die het droombeeld van ontwikkeling en vooruitgang vorm moeten geven. Grote geldschieter is de Braziliaanse ontwikkelingsbank BNDES, voornaamste uitvoerders zijn Electrobras en Odebrecht –maar ook buitenlandse multinationals spelen een rol. De ambities van de regering zijn niet min: PAC moet de economie van Brazilië –nu de achtste van de wereld– over enkele jaren optillen tot de vijfde grootste, na de VS, Japan, China en Duitsland.

Het ontwikkelingsmodel dat Lula en zijn mogelijke opvolgster Dilma Rousseff voor ogen hebben, is niet meer en niet minder dan de concretisering van het motto Ordem e Progresso (Orde en Vooruitgang) dat trots op de Braziliaanse vlag prijkt. Het is ook steeds prominent aanwezig in de videoclips van de Braziliaanse delegaties die op de internationale fora hun landbouwproducten, biobrandstoffen en andere economische wonderen promoten. Het streven naar modernisering en vooruitgang heeft diep in de Braziliaanse geest wortel geschoten.

‘Er loopt één lijn van Getúlio Vargas (begin jaren dertig) over Juscelino Kubichek (midden jaren vijftig) tot Lula’, vinden meerdere analisten. In de campagne voor zijn tweede ambtstermijn zei Lula dat als hij met iemand uit de Braziliaanse geschiedenis wil vergeleken worden, dan liefst met Kubichek. Die man –van Tjechische afstamming– was de stichter van de hoofdstad Brasilia, die dit jaar haar vijftigste verjaardag viert.

Brasilia in zwart wit

Brasilia is een artificiële constructie. Het grondplan van de stad heeft de vorm van een vliegtuig, een explicietere uitdrukking van moderniteit was er eind de jaren vijftig moeilijk te bedenken. Vooral de architectuur van Oscar Niemeyer is er indrukwekkend mooi. Een van de bekendste gebouwen in Brasilia is het congresgebouw. Twee koepels van elkaar gescheiden door twee parallelle torens, hagelwit afstekend tegen een strakblauwe hemel.

De zwarte plastic tenten op het grasveld voor het congresgebouw missen hun contrasterend effect niet. Al sinds januari 2010 vindt hier een indiaanse bezetting plaats. Het protest van de indianen is gericht tegen de FUNAI (Fundaçao Nacional do Indio), het overheidsorgaan voor inheemse aangelegenheden. Het botert niet tussen de indianen en de regering. Volgens de actievoerders behartigt de FUNAI de rechten van de inheemsen niet maar is ze er enkel op uit de plannen van de regering aanvaardbaar te maken bij de indianen. En die plannen stoten op heel wat protest van indiaanse en traditionele gemeenschappen, die hun territoria aangetast zien.

Eind 2009 figureerden op de lijst van de FUNAI maar liefst 426 projecten op inheems grondgebied, waarvan 144 grote en kleine stuwdammen voor hydro-elektriciteit. Ook de milieubeweging steigert, want heel wat PAC-projecten bedreigen waardevolle natuurgebieden, niet alleen in de Amazone maar ook in de savanne van de Cerrado, de moerassen van de Pantanal en de bossen van de Mata Atlantica. In de zomer van 2010 culmineerde het conflict tussen groei en milieu zich in twee symbooldossiers: de stuwdam van Belo Monte en de herziening van de Codigo Florestal –de wetgeving over natuurbescherming.

Belo Monte

De discussie over de Belo Montestuwdam, op de Xingurivier in het westelijke Amazonebassin (deelstaat Pará), doet de emoties hoog oplaaien. Met een capaciteit van 11.200 megawatt gedurende 35 jaar moet de dam de derde grootste ter wereld worden, na de Chinese Drieklovendam en de Braziliaanse Itaipú. Ondanks hevige protesten, nationaal en internationaal, werd eind april toch groen licht gegeven voor de bouw van de Belo Monte. Tegenstanders wijzen op de milieuschade en de sociale impact omdat duizenden mensen moeten verhuizen of hun bron van inkomsten verliezen. Bovendien is het niet zeker dat het geprojecteerde rendement kan gehaald worden omdat de rivier sommige periodes droog staat.

Duizenden favela’s omsingelen de groeipolen van Rio de Janeiro en São Paulo als explosievengordels van zelfmoordcommando’s.

Zelfs het Braziliaanse milieu-instituut Ibama liet zich kritisch uit omwille van de milieu-impact. Twee ambtenaren verlieten Ibama zelfs, omdat “de politieke druk van hogerhand” in het Belo Montedossier te groot werd. Lula en vooral Dilma Rousseff hebben van Belo Monte een persoonlijk strijdpunt gemaakt. De argumenten voor de stuwdam zijn in hun ogen evident: het land heeft de energie nodig om om zijn economische groei veilig te stellen en om de twintig miljoen Brazilianen zonder stroom toegang tot elektriciteit te geven. Brazilië moet dringend zijn energiematrix veranderen en dan is hydro-elektriciteit de beste optie omdat het hernieuwbare energie is, beter dan kernenergie of steenkoolcentrales. Belo Monte is volgens de regering ook nodig om het Braziliaanse klimaatplan te realiseren: 38 procent CO2-reductie tegen 2020. Anderen vinden dan weer dat men beter het rendement van de bestaande stuwdammen zou verhogen. Het protest deint steeds breder uit.

SOS Natuur

Het tweede symbooldossier is de Codigo Florestal, die mee de inzet van de presidentsverkiezingen wordt. De lobby van de agrobusiness –de zogenaamde bancada ruralista, die een derde van de parlementsleden verzamelt– wil die natuurbeschermingswetgeving versoepelen. De parlementsleden in kwestie vragen dat de regel over het behoud van het Amazonewoud zou teruggebracht worden van tachtig procent –zoals nu het geval is– naar vijftig. Ook vragen ze dat weg- en rivierstroken in productie gebracht mogen worden. Bovendien pleiten ze ervoor dat alle illegale ontbossing tot 2008 en alle boetes voor overtredingen onder de huidige wet zouden worden kwijtgescholden. Als sluitstuk willen ze voor de gouverneurs van de deelstaten een grotere bevoegdheid over die thema’s, wetende dat de grootgrondbezitters samen met de gouverneurs lokaal de macht in handen hebben.

De aanvoerder van de bancada ruralista en rapporteur voor dit voorstel in het parlement is –vreemd genoeg– de leider van de Communistische Partij, Aldo Rebelo. De milieubeweging en ook mensen uit het middenveld tillen zwaar aan de voorgestelde herziening. Ex-milieuminister Marina Silva is diep verontwaardigd: ‘De voorgestelde wijziging kan het Braziliaanse klimaatbeleid teniet doen.’ Silva stapte eerst als milieuminister op en nadien ook als lid van de PT, uit onvrede met Lula’s milieubeleid. De zware druk van de agrobusiness en Lula’s allesoverheersende keuze voor economische groei waren voor Silva onaanvaardbaar. Ze doet in komende presidentsverkiezingen een gooi naar de macht als kandidate voor de Groene Partij. Op die manier houdt ze het milieuthema op zijn minst zichtbaar in het verkiezingsdebat. Een kans om verkozen te worden maakt ze niet.

Braziliës groene discours

Brazilië beheert een immens territorium, goed voor 22 procent van de biodiversiteit en twaalf procent van het drinkwater op aarde. Meer dan de helft van Braziliës nationale inkomen is afkomstig van die flora en fauna.

Onder Lula’s eerste ambtstermijn (2003-2006), met Marina Silva als milieuminister, kreeg het milieubeleid heel wat ruimte en middelen. Volgens Nilo Dinis heeft de Aardetop van 1992 een belangrijke impuls gegeven voor het institutionaliseren van het Braziliaanse milieubeleid. Dinis is directeur van Conama (Conselho Nacional do Meio Ambiente) en ex-medewerker van Marina Silva. Dinis: ‘Maar het is vooral sinds de eerste jaren van Lula’s beleid dat milieu een strategisch thema geworden en dat roept heel veel weerstand op. Vooral de conservatieve sectoren in het congres roeren zich, de industrie en de bancada ruralista, de agrobusiness. Zij zijn niet mee met het groene discours.’

De druk van de bancada ruralista op de regering-Lula is immens, vooral sinds de PT in de tweede regeerperiode een alliantie aanging met de rechtspopulistische PMDB. Een illustratie daarvan is dat Brazilië twee ministeries van Landbouw heeft: een voor rurale ontwikkeling –waaronder ook familiale landbouw valt– en een voor agrobusiness. Dat laatste ministerie beschikt over een veelvoud aan financiële middelen. De familiale landbouw produceert in Brazilië 85 procent van de levensmiddelen die de Brazilianen gebruiken. De agrobusiness is de machine die de export draaiende houdt: van runderen, fruit en maïs, maar vooral soja en suikerriet voor biobrandstoffen. Brazilië wil bovendien over enkele jaren de grootste landbouwexporteur ter wereld zijn.

De regering-Lula heeft tussen 2003 en 2008 aan 519.000 gezinnen landbouwgrond toegewezen, dat is meer dan de andere regeringen samen maar onvoldoende om de grondconcentratie te verminderen. Volgens het Braziliaans Instituut voor Geografie en Statistiek is de eigendomsconcentratie in de landbouwsector tussen 1996 en 2006 met 1,9 procent gestegen. 46 procent van de landbouwgrond is in handen van landbouwbedrijven met meer dan duizend hectare, terwijl de kleine boeren met minder dan tien hectare het moeten stellen met 2,7 procent van het landbouwareaal.

‘Vader van de armen, moeder van de rijken’

Jorge Eduardo Durão is directeur van Fase in Rio de Janeiro, een ngo die sterk gericht is op sociaal-ecologische thema’s. Durão noemt Lula de ‘vader van de armen en de moeder van de rijken’. Zijn analyse van acht jaar Lula? ‘Politiek gezien is dit een regering van veel verwachtingen en veel desillusie. De PT was een ethisch bastion in de politiek. Samen met de PT verliezen we dat. Er was het schandaal van de zogenaamde mensalão, de illegale financiering van de verkiezingscampagne in 2005. De PT is samengaan met de PMDB, een rechtse populistische partij, en is bezweken voor een al te groot pragmatisme. Je kan altijd je verwachtingen naar beneden bijstellen maar ik wil dat liever niet doen. Ik had meer verwacht na zoveel jaren van inzet en steun aan de PT.’ Anderen zeggen: ‘Als Lula zo populair was, waarom heeft hij bepaalde onrechtvaardigheid dan niet verder aangepakt?’ Sommigen, zoals Leonardo Boff, bevrijdingstheoloog en vroegere nauwe vriend van Lula, zijn nog scherper en hebben het over het machiavellisme. ‘De basisideologie van de PT was ethiek en structurele hervormingen. De PT vandaag is gebaseerd op ontspoorde allianties, het vermarkten van politieke relaties en de roofzucht van het publieke geld.’

Maar evenveel Brazilianen vinden dat Lula’s beleid er een is van realpolitik. ‘Terugkeren naar de situatie onder voormalig president Fernando Henrique Cardoso zou achteruitgang betekenen. Het is al een hele verdienste te behouden wat we verworven hebben.’

Stadsvlucht en vraatzucht

Het succesverhaal van de Bolsa Familia en het hogere minimumloon zijn grotendeels te danken aan de positieve economische conjunctuur van Brazilië. Maar zal het land die kunnen aanhouden? ‘Wil men voor de komende jaren nog zo’ n grote inspanning voor de armsten doen, dan kan dat niet alleen meer door de hoogste inkomens af te romen. Er moet meer structureel gewerkt worden’, vindt Francisco Meneses, directeur van het Braziliaans Instituut voor Sociaal en Economisch Onderzoek. En dat betekent werk maken van diepgaande politieke hervormingen –en dus ook heilige huisjes aanpakken.

De kanker die het Braziliaanse model wel eens zou kunnen ondermijnen, is de rurale exodus. De vlucht naar de stad is decennia geleden al op gang gekomen en gaat vandaag onverminderd voort. Mensen moeten baan ruimen voor soja-, suikerriet- of bosplantages, voor stuwdammen of voor runderen. In Brazilië is voor elk rund een hectare grond beschikbaar, terwijl mensen opeengepakt leven in megasteden. Vijfentachtig procent van de Brazilianen woont in de grote steden, die de toeloop onmogelijk kunnen slikken. Meer dan een kwart woont in precaire behuizing. Duizenden favela’s omsingelen de groeipolen van Rio de Janeiro en São Paulo als explosievengordels van zelfmoordcommando’s die de Braziliaanse ontwikkelingsdroom bedreigen. ‘Kan je een land ontwikkeld noemen, wanneer het die tegenstelling niet heeft opgelost?’, vragen sommigen zich af. Lula heeft dat probleem niet gecreëerd maar hij heeft evenmin de basis van de groei veranderd.

En dan is er nog de vraatzucht van de draak. China heeft zijn zinnen gezet op Brazilië om zijn groeiende honger te stillen. Dit jaar nog zullen de Chinese investeringen in Brazilië die van de VS, Duitsland en Spanje voorbijsteken, met een totaal budget van tien miljard dollar. Met dat geld kopen de Chinezen petroleumvelden op, landbouwgrond voor soja, ijzermijnen, elektriciteitsinstallaties en transmissiesystemen. In ruil voor olie betaalde de Chinese regering tien miljard dollar aan de Braziliaanse energiereus Petrobras. China wil graag Brazilië helpen om alle nodige infrastructuur klaar te stomen tegen de volgende Wereldbeker of de Olympische Spelen van 2016. Maar hoe hanteer je zo’n gigantisch kapitaal waarvan niet de markt maar wel een staat –de Chinese regering– de drijvende kracht is? Brazilië heeft geen strategie klaar om daarmee om te gaan, zo luidt de vrees. En wat als de Chinezen in Brazilië hun voedsel gaan produceren terwijl nog steeds twintig miljoen Brazilianen honger lijden? Het is alvast een kopzorg voor Lula’s opvolger, wie dat ook moge worden.

Lees alles over de presidentsverkiezingen in Brazilië op MO.be/brazilië. 

* De drie presidentskandidaten doorgelicht
* Het gevaarlijke leven in Vila Cruzeiro, een favela van Rio de Janeiro
* Controversieel: het Belo Monte-project
* Controversieel: de Codigo Florestal
* Lula’s succesvolle buitenlandse beleid