Buitenstaander zkt. islam

Aatish Taseer groeit op bij de sikh familie van zijn moeder in Delhi, maar zijn vader is een Pakistaanse moslim die actief was in partij van Benazir Bhutto. Zelf woont hij nu in Groot-Brittannië, waar hij naam maakte door in de nasleep van de bomaanslagen op de Londense metro enkele indringende artikels te publiceren over de Pakistaans-Britse gemeenschap. Zijn vader was was echter niet onder de indruk en schreef een vlammende brief aan zijn zoon, die hij nauwelijks kende: ‘Denk je nu echt dat je de naam Taseer eer aandoet door dit soort hatelijke antimoslimpropaganda te verspreiden?’
Aatish Taseer was diep geraakt door de verwijten. ‘Toen ik de brief uit had, voelde ik dat hij gelijk had: het was ook onmogelijk dat ik zelfs maar “oppervlakkige kennis” van het Pakistaanse, of liever gezegd islamitische ethos, had. Ik had hem verkeerd begrepen toen hij zichzelf had omschreven als een culturele moslim. Ik dacht altijd dat hij daarmee een vertrouwdheid met bepaalde gebruiken, kleding, eten, en de taal bedoelde, waar ik zelf ook mee was opgegroeid in Delhi. Maar het ging veel verder dan dat. En de vraag die ik mezelf maar bleef stellen, was: hoe kon het dat mijn vader, iemand die altijd beweerd had niet te geloven in de grondbeginselen van de islam, ondanks dat toch een moslim was?’
Om een antwoord te vinden op die vraag besloot Aatish Taseer een reis te maken vanuit Istanboel via Syrië, Saoedi-Arabië en Iran naar Pakistan, op weg naar een beter begrip van zijn vader en diens geloof of cultuur. ‘Het eerste deel van de reis zou een klassieke islamitische reis zijn, bijna een soort pelgrimstocht, van de stad die ooit het meest belangrijk was geweest naar de stad die het heiligst was. De reis daarvandaan, via Iran naar Pakistan, zou een reis naar mijn thuisland zijn, naar het land van mijn vader, waar de band met de islam begonnen was, en uiteindelijk eindigen op de drempel van zijn huis.’
Die tocht van Aatish Taseer resulteerde in het boek De buitenstaander. Een reis door de wereld van de islam. De aanloop maakt meteen duidelijk dat het resultaat een erg subjectief relaas is en geen academisch vertoog over de islam en de islamitische wereld. Toch cirkelt Taseer voortdurend rond die laatste pool, waardoor zijn persoonlijke ervaringen heel snel veralgemeend worden tot vrij absolute stellingen over moslims en “het probleem met de islam”. Daardoor boet het boek een stuk van zijn waarde in, want die uitschuivers belemmeren kunnen het zicht op de persoonlijke zoektocht van de jonge hoofdpersoon behoorlijk belemmeren.
Die zoektocht wordt bepaald door het feit dat Taseer van zijn vader -die hij eigenlijk nooit gekend heeft voordat hij als jonge Indiër zelf naar zijn Pakistaanse verwekker toestapte- hem een islamitische identiteit naliet. ‘In zeker zin werd mijn identiteit als moslim, voor zover ik die had, voor het grootste deel bepaald door het feit dat ik werd beschouwd en behandeld als moslim omdat mijn vader moslim was. Mijn vader was ook Pakistaner, maar dat maakte mij niet automaztisch ook tot Pakistaner, zelfs niet in de ogen van andere Pakistaners. Maar moslim-zijn was van een heel andere orde.’ (p.145) Bijkomende complicatie voor Aatish Taseer is dat zijn vader helemaal geen praktiserende gelovige was, maar zich door de artikels van zijn zoon toch gekwetst voelde in zijn moslim-zijn. ‘Hoe kon het dat mijn vader, iemand die zelf altijd beweerd had niet te geloven in de grondbeginselen van de islam, ondanks dat toch een moslim was? Wat maakte hem tot moslim, ook al geloofde hij niet?’ (p. 34)
De buitenstaander is een boeiend verhaal waarin de persoonlijke motieven (en vooroordelen) op originele wijze verweven worden met journalistieke vragen. Toch wordt de beginambitie –te weten komen wat islam en islamitische identiteit eigenlijk betekenen- niet waargemaakt. Daarvoor zijn de mensen die Taseer ontmoet -of tenminste degenen die hij in de eindtekst opvoert- te eenzijdig: ofwel hangen ze (in Turkije, in Syrië, in pakistan, in Saoedi-Arabië) tot het islamisme aan, ofwel behoiren ze (in Iran, in Turkije) tot de seculiere bovenklasse. Daardoor blijft de meerderheid van gewone moslims zonder stem, wat bijzonder problematisch is voor het beantwoorden van de vraag waarover de islam nu eigenlijk gaat voor de gelovigen. Het lijkt eerder een procédé dat we kennen uit televisieland: om een thema bespreekbaar te maken, haal je niet de meest onderlegde experts of de meest voorkomende opinies in de studio, maar de meest extreme. De overtuiging dat de kijker of lezer daardoor zelf in staat gesteld wordt om de juiste informatie te filteren uit het kabaal dat onstaat door de botsing van deze extremlen, is het meest voorkomende zelfbedrog in hedendaags medialand. En dat is dus ook het grootste tekort van deze Buitenstaander. Anderzijds zijn de ontmoetingen die Taseer met veel vanzelfsprekende stijl optekent zeker welk belangwekkend. Eenmaal je als lezer doorhebt dat je geen algemeen antwoord krijgt, worden de verontrustende verhalen wel erg informatief. Taseer proberert de moslims die hij tegenkomt te begrijpen, ma non troppo. Hij zoekt naar de kern van de islam, maar je voelt dat hij daar al een goed omlijnde mening over heeft en dat die opinie niet al te positief is.
Op het einde van het boek rekent Taseer redelijk ongenadig af met zijn vader en diens moslim-identiteit. ‘Het maakte niet uit hoe je bad, hoeveel je bad, wat voor kleding je droeg, of je ervoor koos wel of iet alcohol te drinken, maar wat er wél toe deed was of iemand haatgevoelens koesterde –jegens Joden, Amerikanen of hindoes; haatgevoelens die waren geworteld in het geloof en slechts werden gemaskeerd door politieke argumentaties.’ De reis heeft dus geen verzoening gebracht, en eerlijk gezagd ook niet al te veel inzicht. Maar voor Taseer gold wellicht het Chinese gezegde: the journey is the destination. Hij is dus nog steeds onderwag. (gg)