De accordeon als compagnon

We schrijven einde negentiende eeuw. Duitse en Tsjechische migranten stromen de grensstreek van Texas en Mexico binnen. Met hun kennis en hun handen zullen ze hier een spoorweg uit de grond stampen of een bestaan opbouwen rond de mijnen. In hun bagage dragen deze migranten dierbare herinneringen en heimwee mee. Eén instrument combineert beide: de accordeon. Na een zware werkdag worden op de tonen van dit blaasbalginstrument Europese polka’s, walsen en mazurka’s gedanst. De Mexicaanse arbeiders gaan al gauw de Europese accordeonklanken met hun eigen traditionele muziek vermengen. Zo wordt de Tex Mex geboren, die de voorbije jaren door groepen als Los Lobos in een moderne versie de wijde wereld werd ingestuurd.

Een draagbaar orkest

Het was nog niet zolang geleden dat dezelfde accordeon de straten, cafés en danszalen van de Europese volkswijken veroverde. Ontstaan rond 1830 in Duitsland ontketende de accordeon al snel een ware rage bij de lagere klassen. Toen Italië, Frankrijk en Duitsland in de tweede helft van de negentiende eeuw het instrument in massa begonnen te fabriceren, kon elke would-be muzikant een goedkoop exemplaar op de kop tikken. In Parijs creëerden de immigranten uit de Auvergne er het Bal Musette mee. In Italië danste het volk op de tonen van de accordeon de tarantella. In Engeland speelde de concertina, een kleine accordeon met een specifieke klank, ten dans. En volgens een oud Frans accordeonboek bezat in België rond de eeuwwisseling bijna elk gezin een accordeon, naargelang de streek harmonica, trekzak of zelfs open en toe of tire tire pousse genoemd. ‘Aanvankelijk was de accordeon een klein, niet al te zwaar instrument, gemakkelijk om overal mee naartoe te nemen’, verklaart Etienne Bours de populariteit. Bours is journalist wereldmuziek en stelde voor de Mediatheek van de Franse Gemeenschap een uitgebreide catalogus over accordeonmuziek in de wereld samen. ‘Bovendien is een accordeon eigenlijk een orkest op zich. Het is een echt solo-instrument waarmee je gemakkelijk een hele zaal kunt doen dansen.’ Sommigen hebben nog een andere verklaring voor het succes: de accordeon benadert als geen ander instrument de menselijke stem. De blaasbalg is als het ware de adem die de accordeon afwisselend gepassioneerd, getormenteerd, vrolijk en triest doet klinken. Het instrument drukt dus perfect alle menselijke gevoelens uit.

Van goedkoop vertier tot saloninstrument

Toen de Europeanen zich verspreidden over de verschillende continenten, namen ze de accordeon en zo een stuk van hun volkscultuur mee. Etienne Bours vindt het heerlijk dat het instrument in zowat alle uithoeken van de wereld is terechtgekomen. Van Sudan, Kenia, Zanzibar en Madagascar, over de voormalige Sovjetunie en China tot bij de Innuit en de indianen van Colombia en Argentinië. In elke streek is aan de aankomst van de accordeon en de muziek die de bevolking ermee maakte een ander verhaal verbonden. Zo vinden we bij de Zoeloes en Sotho’s in Zuid-Afrika de concertina terug. Ze kwamen ermee in contact toen ze vanaf 1870 hun dorpen verlieten en naar de goudmijnen trokken. De arbeiders mochten hun gezinnen niet meenemen maar om de sociale vrede te bewaren werd hen wel enig vertier gegund. Daarom verkocht men in de winkels van de mijnen heel goedkope instrumenten, zoals de gitaar en de concertina, die de Zuid-Afrikanen squashbox doopten. Met de slepende tonen van de concertina begeleidden ze hun traditionele liederen en dansen. Tijdens het apartheidsregime was de dansmuziek van de squashbox op een bepaald moment uiterst populair bij de arbeidersklasse, terwijl de Afrikaners er hun neus voor ophaalden en zich liever spiegelden aan de toenmalige Europese trends. Heeft de concertinamuziek van Zuid-Afrika nooit de wereld veroverd, de tango-met-bandoneon uit Argentinië deed dat wel. De bandoneon, een type accordeon van Duitse oorsprong, arriveerde eind negentiende eeuw in Buenos Aires. Die stad werd bevolkt door Andalusiërs, Basken, Duitsers, Engelsen en Italianen. In het centrum werden opera, Europese walsen en Argentijnse regionale liederen geprogrammeerd. In de cafés van de lager gelegen volkswijken ontstond stilaan een eigen stadsmuziek, de tango, aanvankelijk gezongen muziek met poëtische teksten gebaseerd op volksgedichten en begeleid op bandoneon en gitaar. Later werd de tango vooral instrumentaal en stond de klank van de bandoneon centraal. Toen de muzikanten het artistieke pad opgingen en zoals Astor Piazzolla met jazz en klassiek flirtten, werd de tango alom gerespecteerd en haalde de bandoneon de deftige salons en klassieke concertzalen.

In de twintigste eeuw verruilde ook de gewone accordeon de cafés en de straat soms voor de concertzaal. ‘Men ging steeds meer “intellectuele” accordeons bouwen die aan de toenemende eisen van de muzikanten moesten voldoen’, aldus volksmuzikant Hubert Boone, die voor het Brusselse Instrumentenmuseum onderzoek deed naar volksmuziek. Het ging dan vooral om chromatische accordeons die in tegenstelling tot hun diatonische voorlopers de meest ingewikkelde klassieke partituur aankunnen. De piano du pauvre ging Bach en Vivaldi te lijf en werd ook een stuk duurder. ‘Het klopt dat de accordeon niet overal zo’n eenvoudig volks instrument is gebleven. In Rusland heb ik de accordeon het meest als een volks instrument ervaren. In elke kolchoz vond je wel een paar eenvoudige accordeons en een heleboel mensen die er volksdeuntjes op konden spelen.’

Veelkleurige knipperlichten

Toch werd de accordeon nooit echt populair in klassieke middens en jazzmilieus en na de Tweede Wereldoorlog bereikte het imago van de trekzak in Europa zelfs helemaal een dieptepunt. Etienne Bours legt de oorzaak daarvan vooral in Frankrijk waar de musette evolueerde naar een soort variétémuziek. ‘Zeer virtuoos, maar eigenlijk pure kitsch. Dat weerspiegelde zich in de instrumenten: veel artiesten speelden op accordeons met flikkerlichten of andere sentimentele versiersels. Dat heeft een groot deel van het publiek een afkeer doen krijgen, de accordeon was niet nobel meer.’ Nu wereldmuziek makkelijk op cd te verkrijgen is, heeft het publiek opnieuw de schoonheid en vooral verscheidenheid van de accordeon ontdekt. Jonge muzikanten in en buiten Europa werpen zich opnieuw op het instrument, terwijl hun ouders vaak rockmuziek speelden op gitaar. In Colombia zijn de accordeonisten die de vallenata vertolken, een muziek gebaseerd op merengue en Afro-Cubaanse klanken, razend populair. In Canada doen jonge accordeonisten de cajunmuziek herleven en in alle Europese steden duiken zigeuners met hun grote piano-accordeons op. Voor Etienne Bours is het zeker: ‘De accordeon zal niet alleen populair blijven, hij zal ook wereldwijd blijven.’ Wijlen Serge Gainsbourg wist dat al in zijn ode aan de trekzak: ‘God, wat is het leven wreed / voor de zanger op de straat / zijn vriend en compagnon / is de accordeon.’