De biologische goudkoorts

Wereldwijd is tussen drie en vijf procent van het verkochte voedsel biologisch. Vooral in Europa is de vraag naar gezond en milieuvriendelijk geproduceerd voedsel spectaculair gestegen. Deze opmerkelijke groei heeft in grote mate te maken met de ongerustheid over de manier waarop het voedsel geproduceerd wordt. Britse moeders maken zich zorgen over de dollekoeienziekte. Franse consumenten vrezen dat ze genetische gemanipuleerd voedsel op hun bord krijgen. Californische ouders vertrouwen het eten niet meer dat hun kinderen tijdens de middagpauze op school geserveerd krijgen. Chefs in de culinaire voorhoede zijn dan weer op zoek naar meer variëteit, versheid en smaak voor hun gerechten. Boeren wereldwijd zijn het beu om dure en giftige agro-chemicaliën te gebruiken op de velden rondom hun huizen. Milieu-activisten proberen landbouwvereisten en milieudoelstellingen te verzoenen.

De groei van de biologische markt verandert het gelaat van de moderne landbouw. Miljoenen hectaren grond die tot voor kort bespoten werden met chemische pesticiden en meststoffen, overgoten werden met rioolafval of beplant met genetisch gemanipuleerde gewassen, worden vandaag ecologisch gecultiveerd om de oogst te vergroten. Landbouwers gebruiken wisselende gewassen en compostering om voedselstoffen terug te geven aan de grond of trekken nuttige insecten aan om ziektes te voorkomen.

Het opdrijven van de biologische productie om aan de gestegen vraag te voldoen, zorgt echter ook voor breuklijnen in het biologische landschap. Kleine bioboeren, verwerkers en handelaars kijken toe hoe grote bedrijven biocertificaten krijgen en hoe warenhuisketens zich haasten om bioproducten in hun rekken te leggen. Nu de markt voor biologische producten razendsnel groeit, willen sommige landbouwers en consumenten graag een duidelijkere aflijning van wat biologisch eigenlijk betekent.

EEN BOOMENDE MARKT

De wereldwijde markt voor biologische producten is vandaag goed voor een omzet van vijfentwintig miljard dollar en heeft bijna twaalf miljoen hectaren landbouwgrond in gebruik, pakweg de oppervlakte van Cuba. Dat is nog steeds minder dan één procent van de gecultiveerde oppervlakte van de aarde, maar de groei is wel spectaculair. Voor de hele EU beslaat de biologisch geteelde oppervlakte momenteel drie procent. In Zweden, Denemarken, Finland, Italië en Zwitserland gaat het over vijf tot tien procent. In sommige Oostenrijkse provincies spreken we al over vijftig procent. Bio kent in West-Europa een jaarlijkse groei van bijna dertig procent.

Australië beschikt over het grootste areaal biogecertificeerde landbouwgrond. Meestal gaat het echter om grond die gebruikt wordt als weiland voor het vee. Het vlees wordt grotendeels uitgevoerd naar Japan, waar de biologische markt goed is voor 3,5 miljard dollar. In de VS en Canada groeide de biologische oppervlakte met vijftien en twintig procent per jaar en beslaat nu respectievelijk 550.000 en 1 miljoen hectare. De handel in biologische producten groeide in de VS ook met twintig procent per jaar en is nu goed voor tien miljard dollar.

Cijfers voor de ontwikkelingslanden zijn schaars, maar het weinige materiaal dat voorhanden is, wijst ook daar op een snelle groei. In Argentinië steeg het aantal hectaren biologische landbouwgrond sinds 1992 met zevenduizend procent tot ongeveer 350.000 hectaren vandaag. Argentinië voerde in 2000 voor meer dan honderd miljoen dollar biologische producten uit. Uganda telde in 1995 tweehonderdtwintig biologische katoenboeren. Vandaag zijn dat er meer dan zevenduizend. Samen produceren deze kleine boeren tien procent van het biologische katoen dat over de hele wereld verhandeld wordt. Ook in de Chinese provincie Heilongjian werd het biologisch landbouwareaal uitgebreid tot een half miljoen hectare. Bijna de hele opbrengt is bestemd voor de export, al begint er zich ook een lokale markt te ontwikkelen onder invloed van een toegenomen milieubewustzijn.

De snelle groei van de Europese biomarkt is mee mogelijk gemaakt door de steun van de overheid. Sinds de EU in 1993 een gezamenlijke definitie opstelde van wat biologisch is, groeide in Europa het oppervlak van biolandbouw met tachtig procent. Sindsdien werden er over de hele EU ook middelen uitgetrokken om boeren te helpen bij de overschakeling naar biologische landbouw. Na de eerste berichten over gekke koeien in Duitsland, beloofde de nieuwe landbouwminister om tegen 2010 de biologische productie van de huidige 2,6 procent te verhogen naar twintig procent.

In de Verenigde Staten bestaat er ruwweg een even grote markt voor biologische producten als in Europa, maar daar is het eerder ondanks dan dankzij de overheid. Een Californisch onderzoeksinstituut stelde vast dat amper 0,1 procent van de onderzoeksprojecten van het landbouwministerie enige relevantie hadden voor biologische landbouw. In 1997 deed de regering van de VS een poging om op federaal niveau de criteria voor bioproducten vast te leggen. Gelukkig werd het voorstel algemeen verworpen, want het zou de bioindustrie finaal ondergraven. Men probeerde immers genetisch gemanipuleerde zaden, veehouderij in gesloten ruimtes en andere praktijken die nooit als bio beschouwd worden, toch toe te laten.

Bovendien is de chemische industrie in de VS frontaal in de aanval gegaan tegen de biologische markt. Onlangs bracht de zender ABC nog een “expert” -betaald door de pesticide-industrie- die kwam uitleggen dat biologische producten gevaarlijker zijn voor de gezondheid dan andere voedingsproducten. Het programma moest later wel een rechtzetting doen.

UIT DE NICHE GEBROKEN

‘Biologische producten zijn niet meer beperkt tot natuurvoedingswinkels’, zegt Katherine DiMatteo van de Organic Trade Association in de VS. ‘Ze veroveren stilaan de rekken in de supermarkten.’ Volgens DiMatteo beseffen voedselproducenten en -handelaars dat dit méér is dan een modeverschijnsel. In Groot-Brittannië wordt zeventig procent van alle biologisch voedsel verkocht via supermarkten, in de VS schat men dat ongeveer de helft van alle bioproducten via traditionele supermarkten passeren. In de lente van 2000 kondigde de Britse supermarktketen Iceland aan dat zijn hele voedingsgamma biologisch zou worden, zonder dat het de consumenten meer zou kosten. Dat zorgde voor een domino-effect in Groot-Brittannië. De consumenten trokken massaal naar Iceland om hun etenswaren te kopen, waardoor de andere warenhuizen ook verplicht werden een biologisch aanbod te voorzien, indien ze hun marktaandeel wilden behouden. Zes maanden later besloot de grootste warenhuisketen, Tesco, om zijn aanbod biologische producten drastisch uit te breiden en zijn winstmarge op die producten te verkleinen -kwestie van competitief te blijven. Wie bij Tesco winkelt, kan binnenkort meer dan 700 biologische producten kopen: verse groenten, vlees, bevroren en verwerkte voeding, melkproducten, brood en patisserie, alcohol, babyvoeding en dierenvoer. In 1992 lagen er slechts vijf bio-producten op de Tesco-rekken.

De grote spelers op de wereldvoedselmarkt -met onder andere Danone, Nestlé, Mars en Unilever- experimenteren vandaag allemaal met biologische producten. Zij beschikken over de advertentiemiddelen en distributiekanalen voor aggressieve promotie. McDonalds serveert nu biologische melkproducten in Zweden en Swiss Air biedt volledig biologische maaltijden aan op de vluchten die opstijgen uit Zwitserland. Zelfs een milieutreuzelaar als Dole Foods, ‘s werelds grootste producent van vers fruit, groenten en snijbloemen, verkoopt nu biologische bananen in de VS. Heel wat grote textielproducenten, zoals The Gap, Levi’s en Patagonia, zijn begonnen met het opkopen van biologisch katoen. Veel bedrijven onderhandelen rechtstreeks met de biologische producenten. Sommige supermarkten zijn zelfs zo ver gegaan dat ze hun leveranciers betaalden om over te schakelen op biologische productie.

WAKEN OVER HET GROENE GEDACHTENGOED

De toegenomen vraag naar biovoeding zorgt voor steeds meer biologisch geteelde oppervlakte, makkelijker toegang tot de distributie en lagere prijzen, waardoor opnieuw meer consumenten aangetrokken worden. Die snelle groei van de vraag is er echter verantwoordelijk voor dat supermarkten de lokale producenten links laten liggen en kiezen voor grootschalige leveranciers die grote hoeveelheden gestandaardiseerde goederen kunnen leveren, het jaar rond. Volgens landbouweconoom Thomas Dobbs zou een trage groei veel beter zijn, tenminste als men een biologische voedselvoorziening wil die fundamenteel anders is dan de huidige, industriële aanpak. ‘Wij doen ons best om lokale bioboeren zoveel mogelijk te steunen’, zegt Sarah Kenney van Whole Foods Markets, de grootste natuurvoedings- en bioproductenketen van de wereld. Whole Foods geeft bij elk product aan in welk land het geproduceerd is en tijdens de zomermaanden worden lokaal geteelde producten speciaal onder de aandacht van de consumenten gebracht. ‘Toch is dit een consumptiemarkt,’ zegt Kenney, ‘en kunnen we vaak niet helemaal vertrouwen op de plaatselijk geteelde producten.’ En dus koopt de firma haar voeding vaak aan in Chili of Nieuw-Zeeland. De grotere omzet zorgt ervoor dat de biolandbouw in sneltempo het drama van de conventionele landbouw herhaalt: de grote spelers duwen de kleintjes aan de kant, landelijke gemeenschappen worden onleefbaar en strenge kwaliteitscriteria zijn moeilijk overeind te houden.

Uiteraard is het veel beter grote bioboerderijen te hebben waarvan de productie terecht komt in de gangbare voedingsketen dan conventionele boerderijen die pesticides rondsproeien en hun vee fokken met krachtvoer en antibiotica. ‘Zelfs de meest geïndustrialiseerde bioboerderij betekent nog een hele stap vooruit tegenover de status quo in de landbouw,’ vindt Gundula Meziani van de British Soil Association.

Als biolandbouw wil blijven groeien zonder de kleinschalige boeren -die deze markt hebben mogelijk gemaakt- de das om te doen, dan hebben die kleinschalige boeren de onvoorwaardelijke steun nodig van consumenten die bewust kiezen voor lokale producten.

De beweging van biologische landbouw moet de ecologische principes bewaken over heel de voedingsketen en niet alleen op de boerderij. Anders gaat de biologische aanpak steeds meer lijken op het conventionele voedingssysteem. Wanneer lange-afstandsmarkten en specialisatie de norm worden, is de kans groot dat de basis van het biolandbouwsysteem -en de milieuvriendelijkheid die daarmee samenhangt - ondergraven wordt. De geleidelijke uitputting van de bodem zal weer allerlei externe inputs nodig maken. Het vervoer over lange afstand zal vervuiling meebrengen en extra energie kosten en de kansen op ziekten en plagen zullen toenemen.

DE MACHT VAN DE CONSUMENT

In de toekomst zullen zich in de biolandbouw twee complementaire richtingen ontwikkelen: de industrieel biologische, die vooral supermarkten en voedingsverwerkingsbedrijven zal bevoorraden, en de lokale en regionale, voor wie een nauwe band met de consument belangrijk blijft. Bernward Geier, directeur van IFOAM (International Federation of Organic Agriculture Movements) benadrukt toch het belang van strenge criteria en wil graag nog meer aspecten van duurzaamheid opgenomen zien in de huidige bepalingen. Het gaat dan over lokale voedingssystemen, voedselveiligheid, de rechten van de landarbeider, een efficiënt gebruik van de natuurlijke hulpbronnen. Biologisch wordt dan meer een levensfilosofie en slaat niet enkel op de fysieke kenmerken van het voedsel dat we eten. Daarom is het van essentieel belang dat het hele beleid van de criteria in handen blijft van mensen die doordrongen zijn van de filosofie en die niet alleen oog hebben voor het besparen op kosten.

In heel de evolutie die we vandaag meemaken is de consument de spilfiguur. De explosieve groei in de biolandbouw wijst er precies op hoeveel impact hij kan uitoefenen en toont aan hoe gewone mensen de economie kunnen beïnvloeden. Uit wat er vandaag gebeurt, blijkt ook dat mensen de herkomst van hun voedsel willen kennen: waar het groeide, wie het land bewerkte, of dat vervuild was met pesticiden, of de dieren gefokt werden met groeihormonen en of de boer een eerlijke prijs kreeg voor zijn product. Steeds meer zullen die gegevens mee de veranderingen bepalen die de voedingssector doormaakt.

Brian Halweil is onderzoeker bij het Worldwatch Institute in Washington. Het volledige artikel Organic Gold Rush verscheen in World Watch van mei-juni 2001.