De essentiële Chinees

Alles laat vermoeden dat de vraag naar informatie over China en Chinezen de komende jaren even snel zal groeien als de Chinese economie. De laatstejaars van het Antwerpse Stedelijk Instituut voor de Handel krijgen vanaf dit schooljaar twee uur per week Focus op China: lessen over ‘hoe ze gezichtsverlies kunnen vermijden in hun omgang met de Chinezen’.
Bij de te verwachten stortvloed aan China-introducties wordt het balanceren tussen het comfort van eenvoudige oordelen en het aanleren van een behoedzame vaardigheid in het omgaan met verschillen. Met De essentie van China levert de Vlaamse sinologe Jeanne Boden haar bijdrage tot het debat. Boden leidt het bedrijf China Conduct dat mensen en organisaties cultureel advies geeft in hun omgang met China.
In haar boek stelt ze dat de oeroude Chinese basisfilosofieën van het confucianisme en het taoïsme, ondanks vijftig jaar communisme, het denken en doen van de meer dan een miljard Han-chinezen door en door beïnvloeden. Ze beschrijft hoezeer de Chinezen van ons verschillen en China-gangers zullen bij het lezen regelmatig een moment van herkenning hebben en bepaalde gedragingen of gebeurtenissen beter kunnen plaatsen.
Boden schuwt bij het onderscheiden van Oost en West de scherpe formuleringen niet. Ze schrijft geregeld kenmerken toe aan Chinezen waarvan een lezer zich afvraagt of wij wel zo anders zijn. Zo stelt Boden dat Chinezen geen status hebben onafhankelijk van de gemeenschap waartoe ze behoren en dat ze geacht worden de hiërarchie in die gemeenschap te respecteren. ‘Mensen nemen hun plaats in zoals dat van hen wordt verwacht. Wie laaggeplaatst is en onbeleefd wordt behandeld, aanvaardt dat. Het recht op fundamentele gelijkheid is voor velen in China ongekend.’
Daarmee lijkt Boden aan te geven dat de mensenrechten haaks staan op de Chinese cultuur: ‘Het hiërarchische denken zit er zo diep in dat het volgens mij nog heel lang zal blijven bestaan. De Chinese maatschappij is een meritocratie. Iedereen kan opklimmen en de laagste echelons worden als het ware als uitschot behandeld’.
Lin Pang, antropologe van Chinese afkomst aan de Universiteit van Leuven, erkent wel dat relaties in confucianistische culturen asymmetrisch zijn, met andere rechten en plichten voor hoog- en laaggeplaatsten, maar vindt de formulering van Boden wat ongelukkig. ‘Het is te sterk gesteld. Natuurlijk bepaalt het confucianisme waarden en normen maar als je kijkt naar moderne Chinese samenlevingen als Hongkong of Taiwan, zie je dat mensen daar wel degelijk gelijke rechten hebben omdat het gerecht hen die garandeert.’ Jeanne Boden onderstreept bij herhaling het belang van rechten of het ontbreken ervan.
Dat relaties zo belangrijk zijn in China heeft volgens haar alles te maken met het ontbreken van wetten: Chinezen hebben eeuwenlang hun fysieke en sociale veiligheid moeten waarmaken via goede relaties omdat de wet hen geen garanties bood. Fan Ye-Dong, dokter in het Universitair Ziekenhuis Gent en al sinds 1989 in België, beaamt dat veel Chinezen op het platteland na eeuwen Keizerrijk gevolgd door het communisme inderdaad niet eens beseffen dat ze welke rechten dan ook zouden hebben. ‘In de steden ligt dat anders. Daar wordt het zelfbewustzijn gewekt.’
Jeanne Boden denken Chinezen ook meer in groepstermen? waardoor ze een sterker onderscheid maken tussen wat in de groep gebeurt en alles wat erbuiten valt. Daardoor zouden ze minder verantwoordelijkheid opnemen voor het publieke domein. ‘In het Westen zijn mensen samen verantwoordelijk voor de goede orde en hygiëne van de openbare omgeving of voor het gemeenschappelijk deel van flatgebouwen. In China is dat anders. Mensen zijn verantwoordelijk voor wat binnen de muren gebeurt. Wat daarbuiten gebeurt, daar trekt niemand zich veel van aan. Dat is de reden waarom gangen, liften of trappen er vaak niet eens worden ingericht.’ Ook milieuzorg zou daaronder lijden.
Vraag is of westerlingen zo anders zijn: ook bij ons is zorg dragen voor wat van iedereen is, niet evident. Ching Lin Pang wijst opnieuw op het belang van de maatschappelijke context: ‘In Chinese samenlevingen met sterke regelgeving ter zake zoals in Singapore (waar het op straat gooien van sigaretten wordt beboet, jvd) zien we dat Chinezen heel erg zorg dragen voor het publieke domein. Je mag gedrag niet te veel culturaliseren.’

Voorzichtigheid is de moeder van het interculturele begrip

Rik Pinxten, professor antropologie aan de Universiteit Gent, zegt ‘niet zot te zijn’ van het contrasteren van volkeren en van het toewijzen van bepaalde kenmerken als een soort essentie eigen aan een bepaald volk. ‘Ik geloof juist dat we volop aan het hybridiseren en creoliseren zijn. Bovendien slagen etnische of religieuze classificaties er niet in om de echte diversiteit weer te geven. Er zijn zoveel nuances en er ontstaan voortdurend nieuwe verschillen dat je groepen niet kan reduceren tot enkele essenties. Als je te zeer de verschillen tussen groepen benadrukt, komt de werkelijkheid van de medemenselijkheid in de verdrukking.’
Probeert hij zo niet om de realiteit van de verschillen tussen volkeren toe te dekken onder de morele wenselijkheid van een open houding? ‘Er zijn natuurlijk verschillen, maar die zijn altijd relatief. Alle mensen zijn mensen. Er is geen enkele soort die genetisch zo homogeen is als de mens.’
Pinxten pleit voor interculturele vaardigheid. Die begint bij het besef dat er binnen de eigen en andere groepen grote verschillen zijn en steunt op grote voorzichtigheid bij het ontwikkelen van kennis over de ander. ‘Eerste ervaringen worden gezien als impressies, niet als feiten. Die worden vertaald in veronderstellingen die teruggekoppeld worden naar nieuwe ervaringen: hoe ver raak ik met deze veronderstelling? Alles wat je denkt, moet je uitproberen op de ander. Uiteindelijk bouw je het beeld van de ander op in dialoog met die ander. Je moet uit je loopgraven komen van de koloniaal die denkt in zijn eentje de waarheid over de ander te kunnen bouwen.’
Jeanne Boden wil dat westerlingen via haar boek beter begrijpen waarom de dingen in China zijn zoals ze zijn, en er zo beter mee leren omgaan. De mate waarin haar boek dat ook kan waarmaken, plaatst Pinxten tegenover zijn denkkader: ‘Erkent Boden dat het om haar impressies gaat? Is ze de dialoog met de ander aangegaan?’ Op het eerste punt valt op dat Boden haar bevindingen meestal zonder twijfel formuleert: het is de waarheid. Daar staat tegenover dat ze haar bevindingen met Chinezen heeft geconfronteerd, wat de kwaliteit ervan ongetwijfeld verhoogt. Boden: ‘Ik heb jarenlang met Chinezen en westerlingen die in China werken over deze zaken gediscussieerd. Het gaat allerminst om mijn impressies maar om een waarheid die gegroeid is in samenspraak met velen. Uitspraken doen over gelijk welke groep impliceert veralgemening. Toch ben ik van mening dat het benoemen van culturele achtergronden niet per se stigmatiserend is. Het kan wederzijds begrip bevorderen zolang je maar beseft dat van elke stelling over een enorm land als China het tegendeel evenzeer waar is’.

De essentie van China door Jeanne Boden is uitgegeven door Uitgeverij Coutinho, 243 blzn.