De esthetiek van anders

Kàn… want zoals alle andere disciplines is ook kunst niet verstoken van bepaalde neveneffecten, is kunst niet voor één gat te vangen en staat ook kunst bloot aan allerlei invloeden. De tijdsgeest, de culturele identiteit van de kunstenaar, de economische conjunctuur, enz. zijn enkele voorbeelden die – terecht – een rol spelen in de beeldvorming van kunstwerken.

Kunst, althans beeldende kunst, hoeft – wat tijdbeleving betreft – niet rechtstreeks verbonden te zijn aan tijd. De discipline steunt weliswaar op tijdgebonden technieken – de hedendaagse schildertechnieken verschillen uiteraard van deze die P.P. Rubens hanteerde, maar kent een authentiek ontstaansproces dat voortvloeit uit emoties en hersenspinsels van een individu, zogenaamd ongebonden aan tijd of wet. Daardoor kan kunst zich permitteren om de ‘kunstkijker’ of toeschouwer te laten verpozen in een tijd-loze ruimte, die voor interpretatie vatbaar is, een ruimte die ontroert of choqueert. Daardoor ook verleent kunst zichzelf een vrijgeleide naar een open en onafhankelijke beeldvorming.

Chaos in de (wereld)orde
“Kunst is altijd al gedreven geweest door de drang om het onbekende te ontmoeten”, zegt de Iraakse prof. dr. Lamice Al Amari, journaliste, thea-tercritica en dramaturge. De stelling van de Chileense dichter Pablo Neruda dat kunst chaos in de orde brengt, kan daar een aanvulling op zijn. Wanneer we die stelling doortrekken naar de culturele beeldvorming over de wereldorde, kunnen we dus opgelucht ademhalen. Want als kunst chaos brengt in de huidige westers georiënteerde wereldorde, betekent dit dat kunst een tegenwicht zou kunnen vormen voor de westerse pletwals die markten, denkbeelden, volkeren, individuen stuurt en dus op een eenzijdige, al te westers georiënteerde beeldvorming. Kunst is dus het geschikte platform om ook andere beelden te tonen dan de geijkte wereldbeelden, met andere woorden het geschikte platform om bij te dragen aan een onbevangen beeldvorming, die vrij is van dogma’s en wereldbeelden. “Kunst helpt om het denken van andere mensen en volkeren te begrijpen. Kunst helpt bij het weten, bij het ontdekken en wellicht zelfs bij het appreciëren van andere culturen als gelijken”, aldus nog Lamice Al Amari.

Real phantasies
Lamice Al Amari bekijkt dit vooral met als vertrekpunt de theaterkunsten. Waar theater nuancerende en verduidelijkende middelen betrekt als taal en muziek, kent de beeldende kunst een groter gevaar om ongenuanceerd te worden bekeken. Binnen de vrije ruimte van de kunst lopen fantasie en werkelijkheid bovendien wel eens door elkaar, wat voor de toeschouwer kan leiden tot verwarring. Fatima Mernissi geeft daarvan in haar boek ‘De Europese harem’ enkele duidelijke voorbeelden. Dit boek over de waandenkbeelden van Europa over de Arabische vrouw, schreef Mernissi nadat ze een promotiereis voor haar roman ‘Het verboden dakterras’ maakte. Tijdens die reis nam ze verbaasd de reacties op van de Europeanen op haar verhalen over de harem. “(…) Westerlingen baseerden zich voornamelijk op afbeeldingen van harems; zoals op schilderijen of in films, terwijl ik dacht aan werkelijk bestaande dingen – harems met hoge muren van echte steen, gebouwd door machtige mannen, zoals kaliefen, sultans en rijke kooplieden. Mijn harem had te maken met een historische realiteit. De hunne bestond uit beelden van beroemde schilders, zoals Jean-Auguste-Dominique Ingres, Henri Matisse, Eugène Delacroix of Pablo Picasso – die vrouwen tot odalisken (Turks woord voor slavin) reduceerden (…)”, aldus een fragment uit Mernissi’s boek.

Arty Farty of ModelKunst
Buiten de moeilijkheid om kunst te nuanceren en te duiden, is er nog een andere dwarsligger in het streven naar een wereldomvattende beeldende kunst, namelijk haar elitaire karakter. De kunstwereld is lang niet voor iedereen even toegankelijk, en beeldende kunst lang niet altijd begrijpelijk. Dikwijls is de doorgang naar het begrijpen van een kunstwerk of een oeuvre van een bepaalde kunstenaar slechts voorbehouden voor een select clubje ‘kunstlovers’. Als bepaalde kunstwerken dan al een aanvulling kunnen vormen voor wereldbeelden, en dus een maatschappelijk draagvlak ondersteunen, blijven deze dikwijls voorbehouden tot een zeer klein deel van de bevolking.

Een divers universum
Maar laat ons meteen naar die andere prangende vraag over kunst overstappen: is het de taak van kunst om een venster op de wereld te bieden? En zo ja, bestaat het gevaar dan niet dat de eigenheid van culturen verloren gaat? En zijn we allemaal gelijk of wel degelijk heel erg verschillend? En wat is dan het beste?
De vraag hoe we een middenweg vinden tussen het diversifiëren en universaliseren van kunst leidt tot uiteenlopende discussies. Culturele diversiteit vooronderstelt verschillen, die verschillen erkennen is een stap in de richting van de aanvaarding van ‘anders’. En dat is natuurlijk wat Al Amari bedoelt: erkenning en aanvaarding van de andere, diegene dus die een andere culturele identiteit heeft. Vanuit die invalshoek is het belangrijk om culturele identiteit en diversiteit binnen de kunsten na te streven. In een geglobaliseerde wereld echter is ook kunst onderwerp van culturele kruisbestuiving en ruilverkeer. Wat dan weer de discussie opent over de authenticiteit van kunst. Moet kunst authentiek zijn in tijden van globalisering en interculturaliteit? Globalisering van kunst kan leiden tot vervlakking, maar biedt tegelijkertijd de mogelijkheid om diezelfde geglobaliseerde wereld te verkennen.

Heterogeen kunstaanbod
Voorwaarde voor een wereldverkennende kunst en een wereldgeoriënteerde beeldvorming is een evenwichtig kunstaanbod. Dat vindt ook Gerardo Mosquera, onafhankelijk kunstcriticus, historicus en schrijver. Hij vindt dat de niet-westerse kunstenaar, de ‘andere’ kunstenaar evenwaardig moet worden bekeken als de westerse. Dat blijkt vandaag nog steeds niet het geval. Niet dat het de kunstwereld ontbreekt aan zuiderse zwaargewichten, maar Mosquera stelt zich de vraag waarom ze juist tot de wereldkunst behoren. Op deze vraag gaat Rashid Araeen, plastisch kunstenaar en schrijver, dieper in. Hij verwijst daarbij naar de zeer succesvolle Indiase kunstenaar Anish Kapoor. “En hij is heus niet de enige niet-blanke kunstenaar die succes heeft. Heel wat Afrikaanse en Aziatische kunstenaars liggen momenteel erg goed in de markt; ze worden bovendien ondersteund en gepromoot door allerlei kunstinstellingen in het Westen… Maar er is iets heel vreemd aan die hele zaak. De werken die worden gepromoot en gelauwerd, verwijzen stuk voor stuk naar de culturen waaruit de kunstenaars oorspronkelijk voortkomen… Met andere woorden: deze werken tonen duidelijke tekenen van het ‘anderszijn’ van de makers, zodat ze ook als zodanig herkenbaar zijn.” En dat stoort Araeen duidelijk. Er worden andere verwachtingen gesteld aan niet-westerse dan aan westerse kunstenaars. Waar de laatsten niet op basis van hun culturele identiteit worden beoordeeld, wordt de eerste groep onderworpen aan culturele theorieën van verschil en identiteit. En dat kan volgens Araeen leiden tot een vorm van exotisme. “De ‘andere’ kunstenaar moet altijd zijn culturele identiteitskaart op zak hebben om een plaats op de kunstmarkt te veroveren”, aldus Araeen. Bovendien vindt de schrijver dat we ermee meten ophouden “te denken dat de ‘andere’ kunstenaar in het Westen speciale aandacht of hulp vraagt. We moeten ermee ophouden hem te zien als slachtoffer van iets of iemand. Dat is paternalisme van het ergste soort: als kunstenaars aandacht krijgen alleen maar omdat ze uit arme en onontwikkelde samenlevingen komen, zijn we ver van huis.”

‘Politiek correct’
Met andere woorden, kunst zou een voortdurend proces van bevraging moeten zijn, getoetst aan maatschappelijke normen. Laat het ons anders zeggen – in het besef dat de kunstwereld een bloedhekel heeft aan opgelegde normen en richtlijnen: kunst heeft een rol te spelen die op zijn minst ‘politiek correct’ moet zijn. Een kunstwerk is een persoonsgebonden uiting van een kunstenaar, maar vrijheid van meningsuiting mag niet de bovenhand hebben op correcte en genuanceerde beeldvorming. Beeldvorming in kunst mag niet leiden tot misverstanden over bepaalde bevolkingsgroepen. Het tegengaan van dit soort misvattingen is enkel mogelijk door een zo gediversifieerd mogelijk kunstaanbod, ondersteund door dito wereldkunstinstellingen.


——————————————————————————–

De kunst van het choqueren

Dat kunst ook onderhevig is aan de regels van de gevestigde wereldorde, bewijzen de fotografische kunstwerken van Renee Cox, althans de controverse die ze veroorzaken.
Renee Cox, Jamaicaanse Amerikaanse, is de maker van ‘Yo Mama’s Last Supper’, dat een paar jaar geleden nogal wat opschudding veroorzaakte in het Brooklyn Museum in New York. Het werk is een heroriëntatie van het Laatste Avondmaal, waarbij een naakte zwarte vrouw de plaats van Jezus inneemt. Cox’ werk is een kritiek op een religie ”die historisch heel wat schade heeft veroorzaakt aan de zwarte gemeenschap, niet het minst aan de zwarte vrouw.” Tijdens haar katholieke schooltijd in Queens, werd zij immers opgevoed met de idee dat ‘we allen geschapen zijn naar Gods beeld’. In die optiek zette ze in dit kunstwerk een sterke zwarte vrouw aan het hoofd van de tafel.
De representatie van de nieuwe zwarte mens loopt als een rode draad door veel van haar werken. De foto op de cover van deze extra bijlage, ‘The Liberation of Lady J. and U.B.’ (1998), is eveneens een werk van Cox. De kunstenares ‘bevrijdt’ beelden uit de massaproductie van zwarte onderdanigheid door beelden van welgekende rijst en wafeltjes te overplakken met foto’s van jonge, schaars geklede zwarte superhelden. Het werk maakt deel uit van ‘Looking Forward/Looking Black’, een expositie die in mei dit jaar te bezichtigen was in the Baltimore Museum of Art. De expositie stond in het teken van beelden van Afro-Amerikanen in de massacultuur.