De Grote Sektarische Oorlog

In het dorpje Zawyet Abu Msallem, niet zo ver van Caïro, werd op 23 juni de sjiitische geestelijke Hassan Shehata samen met drie andere mannen door een woedende menigte gelyncht. Aanvankelijk waren het de salafisten van de Nourpartij die een haatcampagne voerden tegen sjiieten. Maar toen de Libanese –sjiitische– militie Hezbollah zich aan de zijde van de regering-Al-Assad in de oorlog in Syrië gooide en met man en macht meedeed aan de strijd rond het stadje Al-Quseir, zat het spel op de wagen. De bekende theoloog en voorzitter van de Unie van Moslimgeleerden Yusuf Al-Qaradawi verklaarde op Aljazeera dat de sjiieten niet te vertrouwen waren en dat soennieten tegen het regime in Syrië moesten vechten.

Een week later riep een andere bekende sjeik en predikant, de Saoediër Mohamed Al-Areefe, vanuit de moskee in Caïro op tot de jihad in Syrië, want ‘de soennieten worden daar door de sjiieten afgeslacht’. En: ‘De oorlog in Syrië is een oorlog tegen de duivel.’ De toespraak van Al-Areefe werd rechtstreeks uitgezonden op de Egyptische televisie. De dag nadien werd in Caïro een conferentie van moslimgeleerden gehouden ‘ter ondersteuning van he Syrische volk’.

De invasie in irak

Het feit dat de sektarische oorlogsretoriek (het woord sektarisch verwijst naar de verdeeldheid tussen soennieten en sjiieten) een land als Egypte bereikt, waar slechts een klein aantal sjiieten woont, toont aan dat die retoriek steeds meer opgang maakt. De uitspraken van de sjeiks lokten in Egypte wel een storm van kritiek uit, vooral via de sociale netwerksite Twitter.

Activisten noemden Al-Qaradawi en Al-Areefe ‘Navo-sjeiks’. Advocaat en mensenrechtenactivist Malek Adly vond dat de maskers van ‘de Navo-marionetten’ eindelijk gevallen waren. ‘Laat maar komen, laat de moslims zien wat hun sjeiks waard zijn’, twitterde hij de dag dat Al-Areefe zijn uitspraken deed. Veel activisten hielden de afgezette president Morsi verantwoordelijk voor deze gang van zaken.

Dat verzet blijft onder de internationale mediaradar, terwijl de verbale aanvallen en fysieke aanslagen de idee bevestigen dat wat vandaag in het Midden-Oosten gebeurt de heropleving is van een eeuwenoud conflict tussen soennieten en sjiieten en dat dat conflict bepalend zal zijn voor de toekomst van de hele Arabische regio.

Een recente studie van het Saban Center for Middle East Policy, een onderdeel van de invloedrijke Amerikaanse denktank Brookings Institute, stelt dat de verdeeldheid van sjiieten en soennieten politiek belangrijker wordt dan de confrontatie met het Westen of zelfs de bezetting van de Palestijnse gebieden. ‘De strijd tegen Israël wordt minder prioritair,’ schrijft onderzoekster Geneive Abdo, ‘omdat er zoveel andere interne crisissen zijn.’ Daarom raadt ze de Amerikaanse politieke verantwoordelijken aan voortaan rekening te houden met het sektarische element in de benadering van de regio als ze de belangen van de VS willen vrijwaren.

Abdo maakt de Amerikaanse politici attent op iets dat al een tijdje speelt. De meeste westerse auteurs gaan er van uit dat Washington de eeuwenoude spanning tussen de twee hoofdstromen binnen de islamitische gemeenschap “ontdekt” heeft naar aanleiding van de inval in Irak (2003). Anderen stellen dan weer dat het juist de Amerikaanse interventie was die de diepe tegenstellingen in Irak in een sektarische taal hielp gieten.

Saddam Hoessein was, in de visie van de neoconservatieven, een dictator die vooral de Koerden en de sjiitische meerderheid onderdrukte, terwijl hij zijn eigen –soennitische– minderheid beschermde. De democratie die opgelegd werd door de Amerikanen is dan ook een sektarische democratie die, in plaats van burgerschap te promoten, haat en wantrouwen in de hand werkte.

Intersektarische huwelijken waren geen uitzondering voor de invasie en soennieten en sjiieten leefden in veel steden in dezelfde wijken. Tien jaar na de invasie wordt Irak onafgebroken geteisterd door sektarische aanslagen waarbij telkens tientallen mensen gedood worden. De christelijke minderheid die eeuwenlang deel heeft uitgemaakt van de Iraakse samenleving moest het land verlaten. Irak is enkel in naam nog niet verdeeld tussen Koerden (met een zo goed als onafhankelijke staat), sjiieten (die de politieke macht naar zich toe trokken) en soennieten (die dreigen een eigen staatje op te richten als niet naar hun grieven wordt geluisterd).

Mini-staatjes

Een tekst die vaak geciteerd wordt door auteurs die de huidige conflicten proberen te begrijpen, en die in westerse beleidskringen zeker niet onbekend is, is de politieke analyse die Oded Yinon in 1982 maakte. Yinon werkte bij het Israëlische ministerie van Buitenlandse Zaken. Hij voorzag het uiteenvallen van Libanon in vijf regio’s als een precedent voor de hele Arabische wereld. ‘Irak kan gesplitst worden langs regionale en sektarische lijnen, net als Syrië in de Ottomaanse periode. In Irak zullen drie staten ontstaan rond de drie belangrijkste steden, Bagdad, Mosul en Basra.’

‘Een angstwekkende toekomstvie voor het Midden-Oosten is op weg realiteit te worden’, schrijft auteur en journalist Murtaza Hussain in een artikel dat in mei op de website van Aljazeera gepubliceerd werd. Voor wie alleen de westerse media volgt, klinkt dat als een fantasme, een samenzweringstheorie die kant noch wal raakt. In de Arabische wereld zelf wordt breed geloof gehecht aan zo een denkkader.

In 2006 analyseerde onafhankelijk onderzoeker Mahdi Darius Nazemroaya van de Canadese denktank Center for Research on Globalization het concept van het Nieuwe Midden-Oosten, dat toenmalig VS-minister van Buitenlandse Zaken Condoleezza Rice vanuit Tel Aviv aankondigde. Volgens Nazemroaya is dat Nieuwe Midden-Oosten niets anders is dan de creatie van een ark van instabiliteit en “constructieve chaos” in de hele regio, van Libanon tot aan de grens met Afghanistan.

Nazemroaya verwijst ook naar een kaart van dat Nieuwe Midden-Oosten, zoals bedacht door de gepensioneerde Amerikaanse generaal Ralph Peters. Die deelde de regio op in mini-staatjes op basis van etnische, religieuze en sektarische kenmerken. Het opzettellijk aanwakkeren van conflicten tussen verschillende etnische, culturele en religieuze groepen is systematisch, schrijft Mahdi Darius Nazemroaya en maakt deel uit van een strategie om de belangen van de VS, Groot-Brittannië en Israël te dienen.

Sneeuwbaleffect

Indien het open conflict tussen soennieten en sjiieten gebruikt wordt door regionale of mondiale grootmachten, dan kan dat natuurlijk alleen omdat er lokale realiteiten zijn of gecreëerd worden die dat mogelijk maken. Het sektarisme blijkt op het terrein een doeltreffend middel om de Arabische Lente een totaal andere richting op te sturen dan bedoeld was door de mensen die in opstand zijn gekomen. Het sektarische discours wordt door machthebbers gebruikt om protesten neer te slaan of om hun greep op te macht te legitimeren.

De opstand voor democratie in Bahrein wordt door het regime herleid tot een opstand van een onderdrukte minderheid op basis van haar religieuze overtuiging. Dat discours verandert de burgers die rechtvaardigheid en waardigheid eisen in potentiële landverraders, die meer trouw zouden zijn aan de sjiitische geestelijken van Iran dan aan hun vaderland. In verband met Syrië beweren degenen die de hele realiteit door de lens van het sektarisme bekijken dat de bevolking –soennieten zijn er in de meerderheid– in opstand is gekomen omdat het regime in handen is van de alawieten, een sjiitische minderheid.

De sektarische retoriek heeft een sneeuwbaleffect en leidt tot moorddadig geweld. Het aanwakkeren van sektarische conflicten is de gemakkelijkste manier om chaos te creëren. In een complex internationaal conflict zoals in Syrië –proxy war in het jargon– kunnen de gepolariseerde identiteiten bovendien kanonnenvlees leveren voor de strijdende partijen.

Het lijkt dan ook niet toevallig dat twee bekende televiesiesjeiks zich net nu rechtstreeks in de politiek mengen en de snaar van sektarisme bespelen. Hun oproepen kwamen er op het moment dat men zich klaar maakte voor de bijeenkomst van “De vrienden van Syrië” in Doha (Qatar). De VS, Groot-Brittannië en Frankrijk bleken bereid wapens te leveren aan de Syrische oppositie om het militaire evenwicht in Syrië te herstellen.

De onfortuinlijke Hassan Shehata die in het dorpje Zawyet Abu Msallem gelyncht werd, is in die grote strategische afwegingen niet meer dan collateral dammage. Als er al aandacht is voor het lot van de gewone mensen die opgezweept worden.

Conflictschema

De sektarische geschillen tussen soennieten en sjiieten hebben hun verre oorsprong in discussies over de opvolging van de profeet Mohammed. Het was dus zelfs in den beginne niet zozeer een theologisch conflict dan wel een strijd om de macht.

De voorstanders van een meer dynastieke opvolging van de profeet, de medestanders van Ali, de neef en zwager van Mohammed, ontwikkelden zich tot de sjiieten van vandaag. De voorstanders van een opvolger die gekozen moest worden door een raad van getrouwen, de meer democratische oplossing, lagen aan de basis van de hedendaagse soennieten.

Die historische verschillen werden plots weer actueel en gepolitiseerd na de Iraanse revolutie in 1979, die door de leidende elites van Saoedi-Arabië en andere golfstaten als bedreigend ervaren werd. Iran werd ervan verdacht de revolutie te willen exporteren om zo de golfregio te controleren. Het sektarische element werd een propaganda- en mobilisatieargument in de oorlog tussen Iran en Irak (1980-1988). Maar het is pas met de Amerikaanse invasie in Irak dat de westerse opiniemakers zich voortdurend gingen bedienen van dit conflictschema om geweld in de regio te verklaren.

De “sjiitische sikkel” is een dreigbeeld dat door het Westen en zijn bondgenoten in het Arabisch schiereiland met grote regelmaat en veel succes opgeroepen wordt. De sjiitische invloedsfeer wordt dan geschetst met het centrum in Iran, met de nieuwe bondgenoten in Bagdad en de oude partners in Damascus (Syrië) en met uitlopers in Libanon (met name daar waar Hezbollah het voor het zeggen heeft). Men “vergeet” dan dat het bondgenootschap tussen Iran en Syrië ouder is dan het sektarische discours wil doen geloven.

Ook al tijdens de Koude Oorlog was de Arabische wereld opgedeeld in twee blokken, en dat had niets met sjiisme of soennisme te maken. Tot het progressieve blok of “verzetsblok” behoorden Iran en Syrië maar ook Algerije en Libië, nochtans twee soennitische landen. Dit bondgenootschap was (en is) gebaseerd op politieke keuzes. Libië is intussen uit de alliantie weggevallen, maar Algerije probeert nog altijd trouw te blijven aan de vroegere bondgenoten. Algiers was daarom gekant tegen de uitsluiting van de regering van Al-Assad uit de Arabische Liga.

De eisen van de arabische lente

‘Historisch was de Arabische wereld de plek waar culturen en etnische groepen elkaar ontmoetten. Daarom blijven ontmoeting en vermenging ook vandaag aanwezig, al was het maar als oproep en uitdaging’, zei de Nigeriaanse kustcurator Okwui Enwezor in een interview met MO*. Intern zijn er de jongste jaren veel krachten die deze vermenging afwijzen, en de wereld rondom ziet of erkent de grote etnische, culturele en religieuze verscheidenheid in de Arabische wereld niet maar focust liever op de reële of veronderstelde tweedeling op basis van sektarische verschillen.

Het idee van kleinere en homogenere Arabische staten dat door Angelsaksische denktanks gelanceerd is, gaat in tegen het nationalisme van de meeste Arabische volkeren. Zij vinden de huidige grenzen inderdaad kunstmatig, maar zijn absoluut geen vragende partij voor méér grenzen en meer verdeeldheid. In Egypte is de sektarische retoriek ten opzichte van de sjiieten stopgezet of op zijn minst geluwd sinds de afzetting van Morsi. In de plaats daarvan hebben prominente mediafiguren zich gekeerd tegen Syriërs en Palestijnen, die ervan beschuldigd worden de moslimbroeders te steunen.

De verdeeldheid in de Arabische wereld heeft ten gronde meer met sociale klasse te maken dan met etnische of religieuze motieven. De oplossing ligt dan ook in een democratisch politiek systeem en in het respecteren van mensenrechten. Dat zijn niet toevallig de centrale eisen van de Arabische Lente.